Xülasə
Khar Center bu analizində Ermənistanda din-dövlət münasibətlərinə nəzəri baxış salaraq, tarixə qısa ekskurs edir, erməni milli kimliyinin formalaşmasında Erməni Apostol Kilsəsinin roluna diqqət ayırır. Son illərdə müntəzəm xarakter almış hökumət-kilsə qarşıdurması fonunda kilsə ilə sekulyarlaşma cəhdləri arasında yaranan institusional və ideoloji qarşıdurmanı təhlil edir. Analizin əsas məqsədi kilsənin tarixi nüfuzunun son illərdə necə siyasi və sosial mübahisə mövzusuna çevrilməsini, xüsusilə Nikol Paşinyanın hakimiyyəti dövründə dövlət-kilsə münasibətlərinin dəyişən dinamikasını təhlil etməkdir. Yazı tarixi-institusional analiz yanaşmasından istifadə edərək, həm Ermənistan Konstitusiyasındakı din-dövlət münasibətlərinin normativ çərçivəsini, həm də ictimai diskursda kilsəyə qarşı artan tənqidləri və sekulyar meylləri nəzərdən keçirir.
Bununla yanaşı, "Böyük Ermənistan" xülyasının və 2020-ci il Qarabağ müharibəsindən sonra güclənən revanşist tendensiyaların fonunda kilsənin ideoloji təsiri ilə bərabər siyasi müxalifətçilik fəaliyyəti də ayrıca qiymətləndirilir. Analiz Ermənistanın kimlik transformasiyasını yalnız geosiyasi və hüquqi faktorlarla deyil, həm də psixopolitik və mədəni səviyyədə baş verən dərin dəyişikliklər prizmasından şərh edir.
Əsas sual: Ermənistanda dövlət və kilsə arasında dərinləşən qarşıdurma milli kimlik, siyasi legitimlik və ideoloji hegemonluğun formalaşmasında hansı funksional və simvolik rol oynayır və bu mübarizə ölkənin sekulyar modernləşmə və avrointeqrasiya istiqamətindəki kursuna necə təsir edir?
Açar sözlər: Ermənistan, Erməni Apostol Kilsəsi (EAK), Dövlət–kilsə münasibətləri, Milli kimlik, Sekulyarizm, Nikol Paşinyan, Katolikos II Qaregin, Avtoritarizm, "Böyük Ermənistan", Qarabağ müharibəsi, Revanşizm, Klerikal oliqarxiya, İdeoloji qarşıdurma, Avrointeqrasiya, Legitimlik, Psixopolitika, Siyasi teologiya, Dini müxalifət, Sülh prosesi (Azərbaycan-Ermənistan).
Giriş
Ermənistan müasir dövrə keçid etdikcə, milli kimlik məsələsi ölkənin siyasi, mədəni və ideoloji gündəminin mərkəzinə çevrilib. Bu kontekstdə Erməni Apostol Kilsəsi yalnız dini institut deyil, həm də erməni xalqının tarix boyu kollektiv yaddaşını, milli dirənişini və siyasi ideyalarını formalaşdıran mərkəzi aktor olub. Lakin 2018-ci ildə “məxməri inqilab”ın ardından hakimiyyətə gələn Nikol Paşinyan və onun komandasının islahat yönlü sekulyar idarəetmə cəhdləri, xüsusilə də müstəqilliyin son 30 ilinə damğasına vuran Böyük Ermənistan xülyasından uzaqlaşmaları kilsə ilə dövlət arasında uzun müddət səssiz şəkildə davam edən ideoloji uzlaşmanı açıq qarşıdurma müstəvisinə keçirib.
Bu qarşıdurma yalnız siyasi hakimiyyət uğrunda deyil, həm də Ermənistanın gələcək kimlik modelinin – psixopolitik baxışdan uzaq, daha sekulyar, qərbyönlü və vətəndaş mərkəzli, yoxsa tarixi-mistik və kilsə himayəli – necə formalaşacağı sualına cavab axtarışı ilə əlaqəlidir.
2020-ci il Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyət sonrası cəmiyyətdə artan narazılıq və kimlik böhranı kilsənin revanşist ritorikanı yenidən aktivləşdirməsinə, dövlətin (hökumətin) isə bu təsirə qarşı ideoloji müdafiə mövqeyi sərgiləməsinə səbəb olması, tarixən birlikdə olan bu iki güclü siyasi oyunçu arasında qarşıdurmanı böyüdərək tərəflərdən birini məğluba çevirəcək həddə doğru istiqamətlənib. Bu analiz məhz bu kontekstdə Ermənistanın müasir keçid dövründə dini institutların milli ideologiyadakı funksiyasını, dövlət-kilsə münasibətlərindəki transformasiyanı və bunun milli kimlik üzərindəki təsirlərini obyektiv şəkildə təhlil etməyə çalışacaq.
Din–dövlət münasibətlərinə nəzəri baxış: Ermənistan konteksti
Ermənistanda din–dövlət münasibətləri ölkənin tarixi, mədəni və siyasi inkişaf trayektoriyasına dərindən bağlıdır. Hələ 301-ci ildə xristianlığı qəbul edən ermənilər üçün din, xüsusilə də Erməni Apostol Kilsəsi, yalnız mənəvi yox, həm də milli identikliyin əsas sütunlarından biridir. Bu tarixi irs Ermənistanın müasir dünyəvi dövlət modeli ilə kilsənin ictimai nüfuzu arasında özünəməxsus bir münasibət strukturunu formalaşdırıb.
Nəzəri baxımdan Ermənistanda din–dövlət münasibətlərini kooperativ modelə yaxın bir forma kimi xarakterizə etmək olar. Rəsmi olaraq Ermənistan dünyəvi dövlətdir. Konstitusiyanın 1-ci maddəsində yazılıb: “Ermənistan müstəqil, demokratik, sosial və hüquqi dövlətdir”. (Constitution of the Republic of Armenia, art.1). Bununla belə, Konstitusiyanın 18-ci maddəsində Erməni Apostol Kilsəsinin “erməni xalqının milli kimliyinin və mənəviyyatının formalaşmasında xüsusi rolu” tanınır və kilsəyə “xüsusi status” verilir.
Ermənistanın “Vicdan azadlığı və dini təşkilatlar haqqında qanunu” (1991) dini birliklərin qeydiyyatdan keçməsini, fəaliyyət sahələrinin məhdudlaşdırılmamasını və dövlətin dinlərə qarşı neytrallığını nəzərdə tutur. Lakin bu qanun, xüsusilə qeyri-apostol dini cərəyanların fəaliyyəti baxımından selektiv tətbiq edilir və bu da tənqidlərə səbəb olub (Legislationline.org, 1991). Belə ki, bəzi beynəlxalq təşkilatlar Ermənistanda dini plüralizmin hüquqi baxımdan tanınmasına baxmayaraq, praktikada Erməni Apostol Kilsəsinin hegemon mövqeyinin digər dini icmalar üçün qeyri-bərabər şərtlər yaratdığını bildirirlər (USCIRF, 2023).
Bu kontekstdə Ermənistanın modeli tam sekulyar deyil. Pozitiv neytrallıq anlayışına yaxın şəkildə dövlət Erməni Apostol Kilsəsi ilə əməkdaşlıq edir və onun fəaliyyətini dəstəkləyir, eyni zamanda digər dini icmalara hüquqi mövcudluq verir. Kilsə ordu, təhsil və sosial xidmətlər kimi sahələrdə fəal rol oynayır və dövlət protokolunda xüsusi statusa malikdir (Payaslian, 2007a).
Beləliklə, Ermənistanın din–dövlət münasibətləri hüquqi baxımdan dünyəvilik prinsipi ilə tənzimlənsə də, tarixi və mədəni reallıqlar bu münasibətlərə simvolik və funksional bir assimetriya gətirir. Kilsənin milli ideologiyanın bir hissəsi kimi qəbul edilməsi Ermənistanın dini müxtəliflik və vicdan azadlığı məsələlərində müəyyən gərginliklər yaşamasına səbəb olur.
Kilsənin erməni milli kimliyinin formalaşmasında rolu: qısa tarixi ekskurs
Erməni Apostol Kilsəsi (EAK) milli identitetin memarı, tarixi yaddaşın daşıyıcısı və siyasi mobilizasiyanın ideoloji məbədidir. Xüsusilə multietnik və çoxdinli imperiyalarda yaşayan erməni xalqı üçün kilsə həm mədəni davamlılığın təminatçısı, həm də milli suverenlik ideyasının ideoloji əsaslandırıcısı rolunu oynayıb. Bu funksiya həm “Böyük Ermənistan” xülyasının doğulmasında, 1918-ci ildə müstəqil Ermənistan Respublikasının qurulmasında, həm də 1991-ci ildə müstəqilliyin bərpasından sonra Azərbaycan torpaqlarının işğal edilməsində həlledici rol oynayıb.
Erməni Apostol Kilsəsi və milli kimliyin tarixi arxitekturası: Osmanlı və Rusiya imperiyaları dövründə kilsə milli təhsil və mədəniyyətin əsas dayağına çevrildi – məktəblər, nəşriyyatlar və dini mərkəzlər vasitəsilə erməni dilini və tarixi yaddaşını qorudu (Suny, 1993a). Kilsənin rəhbəri “erməni millətinin patriarxı” kimi həm də milli siyasi lider statusuna malik idi. Müxtəlif erməni icmalarını vahid mənəvi və ideoloji çərçivədə birləşdirirdi, diasporasız dövrdə belə transregional erməni milli identitetinin formalaşmasında həlledici rol oynayırdı.
“Böyük Ermənistan” xülyası və kilsənin təsiri: “Böyük Ermənistan” ideyası XIX əsrdə tarixçilər, maarifçilər və dini elita tərəfindən romantik və mifoloji çərçivədə yenidən aktuallaşdırıldı: Kilsə tərəfindən antik Ermənistan krallığının sərhədləri müqəddəsləşdirilərək “tarixi ədalətin bərpası” ideyasına çevrildi. EAK Osmanlı və Rusiya imperiyalarındakı ermənilərə bu torpaqların “ataların mirası” olduğunu xatırladan ideoloji-mifoloji ritorika qurdu. 1878-ci ildə Berlin Konqresi zamanı erməni nümayəndələri kilsə dəstəyi ilə “erməni məsələsi”ni beynəlxalq aləmə çıxardılar – burada kilsə həm dini, həm də siyasi-diplomatik aktor kimi fəaliyyət göstərdi (Hovannisian, 1997).
Beləliklə, “Böyük Ermənistan” xülyası yalnız tarixdən doğan xəyal kimi qalmadı, kilsə tərəfindən ideallaşdırılan və müqəddəsləşdirilən bir milli layihəyə çevrildi.
XX əsrin əvvəllərində siyasi mobilizasiyada kilsənin rolu: XX əsrin əvvəllərində Rusiya və Osmanlı imperiyalarında erməni siyasi təşkilatları (ARF – Daşnaksütyun və başqaları) silahlı və ideoloji mobilizasiyaya başladı. Bu prosesdə kilsə silahlı hərəkatlara mənəvi legitimlik verdi – kilsə liderləri hərəkatları “milli qurtuluşun müqəddəs borcu” kimi bəyan edirdi. Cəbhə bölgələrində kilsələr silah anbarına və qərargahlara çevrildi. Eyni zamanda xaricdəki erməni icmalarını yardım və lobbiyə səfərbər etdi – xüsusilə Fransa, ABŞ və Rusiya erməniləri bu çağırışlara geniş dəstək verdilər.
1915-ci il hadisələrindən sonra soyqırım iddiasının mərkəzində də EAK dayanırdı – bu faciənin “xristian erməni xalqının əzabkeşliyi” kimi təqdimatı kilsənin simvolik hegemoniyasını daha da gücləndirdi (Walker, 1990).
1918-ci il Ermənistan Respublikasının qurulmasında kilsənin rolu: 1918-ci ilin mayında Zaqafqaziya müsəlman və xristian xalqları müstəqillik elan etdikdə EAK yeni Ermənistan Respublikasının mənəvi dayağı və milli ideoloji simvolu funksiyasını daşıdı. Ərzaq, könüllülər və maliyyə toplama kampaniyalarında əsas platforma kimi çıxış edir, Ermənistan parlamentində və hökumətində kilsə təmsilçiləri mühüm rol oynayırdı. Hətta bəzi tarixçilər qeyd edirlər ki, respublika kilsənin kölgəsində quruldu və ilk konstitusional təməllər də “erməni-milli-dini sintezi” üzərində inşa edildi (Panossian, 2006a).
Sovet dövründə erməni kilsəsi: repressiya və səssizlik: Sovet İttifaqının ateist ideologiyası çərçivəsində Erməni Apostol Kilsəsi də digər dini institutlar kimi ciddi repressiyalara məruz qaldı. Xüsusilə 1930-cu illərdə çoxlu sayda ruhani edam edildi və dini fəaliyyət tamamilə məhdudlaşdırıldı. 1938-ci ildə Eçmiədzin Katolikosluğunun rəhbəri I Xoren də daxil olmaqla, yüzlərlə din xadimi NKVD tərəfindən həbs olundu və ya fiziki olaraq aradan götürüldü. Kilsə mülkləri milliləşdirildi, dini ayinlər yalnız məhdud çevrədə həyata keçirilə bildi və kilsə faktiki olaraq yeraltı fəaliyyətə keçdi (Konrad Siekierski, 2013).
Lakin Stalin 1943-cü ildə Rusiya Pravoslav Kilsəsi ilə münasibətləri qismən normallaşdırdığı kimi, 1945-ci ildə də Erməni Apostol Kilsəsinə müəyyən rəsmi fəaliyyət imkanı tanındı. Bu dövrdə Katolikos II Gevorkun seçilməsi ilə Eçmiədzin yenidən aktivlik qazanmağa başladı, lakin bu aktivlik ciddi dövlət nəzarəti altında həyata keçirilirdi (Suny, 1993b).
EAK SSRİ dövründə özünün tarixi missiyasına uyğun həm dini institut, həm də milli-mədəni simvol kimi dual funksiya daşıdı. Bir tərəfdən ateist ideoloji mühitə uyğunlaşmaq məcburiyyətində qalan kilsə, digər tərəfdən erməni kimliyinin əsas daşıyıcısı kimi qapalı dairələrdə öz simvolizmini yaşatmağa çalışırdı. Rəsmi ideoloji təzyiqlərə baxmayaraq, Eçmiədzin Sovet Ermənistanında diasporla əlaqə kanallarından biri olaraq da çıxış edirdi. Bu, sovet hökumətinin nəzarətində olsa da, millətçi düşüncənin dolayı yolla ötürülməsinə zəmin yaradırdı (Libaridian, 2004).
Sovet ideoloji sisteminə formal loyal görünməyə çalışan kilsə, öz təbliğatını daha çox milli-mədəni dəyərlər üzərindən aparmağa üstünlük verdi. Beləliklə, EAK Sovet Ermənistanında açıq siyasi güc olmasa da, bu sakit və səbrli mövqeyi postsovet dövründə ona əhəmiyyətli mənəvi status qazandırdı. Bu status sonradan Ermənistan Respublikasında siyasi legitimlik aləti kimi onun siyasi səhnəyə qayıdışını asanlaşdırdı.
Müstəqillikdən Paşinyana qədər Ermənistanda kilsə-dövlət münasibətləri
Müstəqilliyin bərpası Ermənistanın yalnız siyasi və iqtisadi sistemini deyil, həm də ictimai-mədəni və ideoloji quruluşunu kəskin transformasiyaya uğratdı. Bu yeni dövrdə Erməni Apostol Kilsəsi milli kimliyin, dövlətçiliyin və siyasi legitimliyin mənəvi dayağı kimi yenidən mərkəzi status qazandı. Sovet dövrünün ateist-sosialist ideologiyasından fərqli olaraq, yeni dövrdə cəmiyyətdə kilsənin rolu idealizə olunmuş və sakrallaşdırılmış formada qəbul edildi. Müstəqillikdən sonra Ermənistanın dövlət ideologiyasında “Böyük Ermənistan” ideyası simvolik dəyər qazanaraq həm diaspor, həm də daxili siyasi dairələr tərəfindən mənimsənildi. EAK bu ideyanı dini-mənəvi məsuliyyət kimi təqdim edərək xalqda “tarixi ədalətin bərpası üçün borc” anlayışı yaratdı (Ter-Minassian, 2005). Qarabağdakı dini abidələrin "milli torpaq" olaraq təqdimatı xarici siyasətdə revanşist diskursun psixoloji əsasını formalaşdırdı. Xüsusilə 1990-cı illərdə baş vermiş Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı Erməni Apostol Kilsəsinin mərkəzi olan Eçmiədzin, bu münaqişəni sadəcə siyasi və hərbi qarşıdurma kimi deyil, eyni zamanda dini və milli kimliyin müdafiəsi kimi təqdim edir, müharibəni "müqəddəs vətən cihadı" kimi qələmə verərək, həm tarixi ədalətin bərpası, həm də erməni xalqının mənəvi və dini birliyinin qorunması kimi ideoloji çərçivə yaradırdı (Panossian, 2006b).
Ermənistanın psixopolitik xarici siyasətində kilsənin rolu: Ermənistanın xarici siyasəti uzun müddət geosiyasi reallıqlardan və rasional maraqlardan çox, tarixi travmaların təsiri altında formalaşıb. Xüsusilə 1915-ci il Osmanlı dönəmində baş verən faciə Ermənistanın kollektiv yaddaşında dərin iz buraxaraq, onun beynəlxalq münasibətlərə yanaşmasında mərkəzi yer tutub. Bu travmatik yaddaş dövlətin özünü daim qurban mövqeyində təqdim etməsinə və xarici siyasətini bu qurbanlıq identiteti üzərindən qurmasına səbəb olub. Nəticə etibarilə Ermənistan regional münasibətlərdə çox zaman özünü əxlaqi cəhətdən üstün tərəf kimi mövqeləndirərək rasional kompromislər və geosiyasi balansdan daha çox normativ və emosional arqumentlərə üstünlük verib (Elman Fattah, 2019).
Bu yanaşma, beynəlxalq səviyyədə diasporanın da təsiri ilə güclənərək, xüsusilə Qərb ölkələri ilə əlaqələrdə Türkiyəyə münasibətdə soyqırım iddiasını - tanınma, təzminat, torpaq - əsas prioritetə çevirib. Halbuki regional müstəvidə, xüsusilə Azərbaycan və Türkiyə ilə münasibətlərdə bu tarixi yaddaşın yükü praqmatik diplomatik manevrlərin qarşısını alıb, nəticədə Ermənistan özünü geosiyasi cəhətdən təcrid olunmuş vəziyyətdə tapıb. (Cornell, 2017).
Bu çərçivədə:
- Kilsə diasporla ideoloji əlaqələrin qorunmasında mühüm vasitə kimi çıxış edir,
- Soyqırım iddiasında siyasi sertifikatlaşdırma funksiyasını yerinə yetirir,
- Xarici ölkələrdə diplomatik heyətlərin bir hissəsi olaraq mənəvi təmsilçilik rolu alırdı.
Nəticə etibarilə 1991–2020 dövründə Ermənistanda kilsə-dövlət münasibətləri sekulyar modeldən uzaqlaşaraq, getdikcə daha çox teokratik-siyasi simbioz şəklinə bürünmüşdü. Bu prosesdə EAK həm də ideoloji mühərrik, siyasi vasitə və xarici siyasətdə mənəvi aktor funksiyası daşıyırdı. “Böyük Ermənistan” xülyası və onun yaratdığı revanşist düşüncə tərzi kilsənin siyasi həyatdakı yerini daha da möhkəmləndirsə də, Ermənistanın diplomatik manevr imkanlarını zəiflətmişdi. Bu simbioz model son nəticədə Ermənistanın müasir sekulyar dövlət modeli ilə ziddiyyət təşkil edən, həm daxili idarəetmədə, həm də beynəlxalq münasibətlərdə rasional strategiyaların inkişafını əngəlləyən bir struktur formalaşdırmışdı.
Erməni Apostol Kilsəsinin Ermənistanda avtoritar idarəçiliyin oturuşmasında rolu
Müstəqil Ermənistanın formalaşma mərhələsində EAK milli-siyasi identikliyin təməl daşlarından biri kimi dövlətə inteqrasiya olunmağa başladı. Bu inteqrasiya prosesi tədricən kilsənin mənəvi sferadan çıxaraq siyasi qərarverici dairələrə təsir etməsinə və avtoritar idarəçiliyi legitimləşdirən bir alətə çevrilməsinə yol açdı.
Dini simvollarla avtoritarizmin legitimləşdirilməsi: Xüsusilə Robert Koçaryan və Serj Sərkisyan dönəmlərində (1998–2018) EAK-nin dövlətlə sinxronlaşdırılmış fəaliyyəti siyasi avtoritarizmin mənəvi əsaslarla bəraət qazandırılmasına xidmət edib. Kilsə nümayəndələrinin dövlət tədbirlərində iştirak etməsi, seçki saxtakarlıqları zamanı susqun qalması və ya dolayı dəstək verməsi bu institutun siyasi rejimin legitimliyini möhkəmləndirməkdə istifadə olunduğunu göstərir. Kilsə buradakı rolu ilə sadəcə mənəvi rəhbər deyildi; o, eyni zamanda, siyasi rejimin “Tanrının iradəsinə uyğunluğu” imicini yaratmaq üçün əsas simvolik alət kimi çıxış edirdi (Ishkanian, 2008b). Bu vəziyyət dövlət və din arasında sərhədlərin getdikcə silinməsinə, EAK-nin isə avtoritar idarəçiliyin ideoloji memarlarından birinə çevrilməsinə səbəb oldu. Kilsə rəhbərliyi tərəfindən səsləndirilən bəyanatlar hakimiyyətin sabitlik və milli dəyərlər adı ilə apardığı avtoritar siyasəti dəstəkləyir, ictimai narazılığı isə dini təəssübkeşlik fonunda neytrallaşdırmağa xidmət edirdi.
“Böyük Ermənistan” ritorikasının teoloji mifləşdirilməsi: Kilsə eyni zamanda Ermənistanın xarici siyasət və ərazi iddialarına ideoloji dayaq yaratmaq məqsədilə “Böyük Ermənistan” konsepsiyasını dini simvolizmə bürüyərək millətçi ritorikanın tərkib hissəsinə çevirmişdi. Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı ictimai çağırışlarda EAK “müqəddəs torpaq”, “ilahi missiya” kimi anlayışları təbliğ edərək millətçi ambisiyaları dini dəyərlərlə ört-basdır etməyə çalışıb (Panossian, 2006c). Bu isə dinin militarist məqsədlərə ideoloji alət edilməsidir.
Levon Ter-Petrosyan dövrü (1991–1998): distant harmoniya: Ermənistanın ilk prezidenti Levon Ter-Petrosyanın rəhbərliyi altında dövlət müstəqillik əldə etdikdən sonra müasir, dünyəvi idarəetmə modelini qurmağa cəhd etdi. Onun siyasi vizyonu, postsovet dövrünün teokratik və millətçi meyllərindən fərqli olaraq, Qərb tipli demokratik institutların təşəkkülünə əsaslanırdı. Ter-Petrosyan Erməni Apostol Kilsəsini milli-mədəni identiklik və tarixi irsin daşıyıcısı kimi tanıyırdı, lakin dövlətin qərar qəbuletmə mexanizmlərində və siyasi idarəçilik strukturlarında kilsənin təsir imkanlarını minimuma endirməyi düşünürdü. Lakin sonrakı proseslər göstərdi ki, bu düşüncələrini reallaşdırmaqda uğurlu ola bilməyib.
Robert Koçaryan dövrü (1998–2008): kilsənin ideoloji inteqrasiyası: Robert Koçaryanın prezidentliyi dövründə EAK sadəcə dini qurum olmaqdan çıxaraq, dövlətin milli ideoloji arxitekturasının əsas sütunlarından birinə çevrildi. Bu dövrdə kilsə ilə dövlət (hökumət) arasında əlaqələr daha da möhkəmləndirildi və EAK-a orduda dini xidmətlər keçirmək, məktəblərdə dini təhsil təşviq etmək və rəsmi tədbirlərdə dövlət protokollarına daxil olmaq kimi imtiyazlar verildi. Əvəzində kilsə hökumətin qanunsuz əməllərinə, seçki saxtakarlığına ya susqun qaldı, ya da dolayı yolla dəstək verdi (Payaslian, 2007c).
Bu proses nəticəsində dövlətlə kilsə arasında qarşılıqlı faydaya əsaslanan qeyri-rəsmi ittifaq yarandı. Dövlət siyasi legitimlik üçün kilsədən mənəvi resurs kimi istifadə etdi, kilsə isə xüsusi status və imtiyazlar qazandı (Ishkanian, 2008a).
Serj Sarksiyan dövrü (2008–2018): dini-siyasi simbiozun zirvəsi: Serj Sarksiyanın hakimiyyəti dövründə Erməni Apostol Kilsəsi əvvəlki dövrlərdəki simvolik və mədəni statusunu aşaraq açıq siyasi güc mərkəzi kimi çıxış etməyə başladı. Xüsusilə seçki dövrlərində kilsənin siyasi neytrallıq prinsipini pozaraq, hakim Respublika Partiyasına (HHK) açıq şəkildə dəstək nümayiş etdirməsi ictimai diskussiyaların və siyasi tənqidlərin mərkəzinə çevrildi. Yüksək rütbəli ruhanilərin seçki öncəsi çıxışlarında və bəyanatlarında mövcud hakimiyyətin “milli dəyərləri qoruyan” və “sabitlik təmin edən” yeganə siyasi qüvvə kimi təqdim olunması, dini sferanın siyasi təbliğatın alətinə çevrildiyini göstərirdi. Bu dövrdə kilsənin siyasi legitimlik istehsalında oynadığı rol, onun həm dövlət aparatına ideoloji dayaq, həm də cəmiyyət üzərində təsir mexanizminə çevrilməsi ilə nəticələndi. Nəticə etibarilə din və dövlət arasındakı həssas balans pozularaq kilsə siyasi hakimiyyətin legitimləşdirici aktoru kimi fəaliyyət göstərməyə başladı (Ter-Minassian, 2013). Üstəlik, 2015-ci il Konstitusiyasında da kilsənin xüsusi statusu qorundu, bu isə hüquq müdafiəçiləri tərəfindən sekulyarlığın deqradasiyası kimi qiymətləndirildi (Freedom House, 2016).
Paşinyan dövrü: hökumət-kilsə qarşıdurması
Sekulyar islahatlara qarşı kilsənin reaksiyası: 2018-ci il “məxməri inqilabı” sonrası Nikol Paşinyan hökumətinin sekulyar idarəetmə konsepsiyası ilə uzlaşmayan EAK, modern və liberal dəyərlərə qarşı aktiv müxalif mövqe sərgiləməkdə davam edir. Gender bərabərliyi, LGBT hüquqları, ailə planlaması və təhsil islahatları kimi sahələrdə kilsənin sərt reaksiyası onun konservativ-siyasi hegemonluğunu qorumaq niyyətindən qaynaqlanır (Grigoryan, 2019). Bu davranış kilsənin ideoloji güc mərkəzi kimi davranaraq sekulyar hüquq sisteminə meydan oxumasının göstəricisidir.
2018-ci ilin mayındakı “məxməri inqilab” Ermənistanda “Qarabağ klanı” adlandırılan siyasi elitanın 20 illik hegemoniyasını bitirməklə bərabər, klerikal elitanın toxunulmaz sayıldığı eranın da sonunu gətirdi. Kilsə institutunun tarixdən gələn ağırlığı, ictimai nüfuzu ilə müasir kilsə xadimlərinin şəxsi nüfuzu, həyat və davranış tərzlərinin tərs mütənasibliyi bariz gözə çarpmağa başladı. Bütün ermənilərin katolikos-patriarxının mütləq avtoritetinə meydan oxuyan qruplar ortaya çıxdı. İnqilabdan сəmi bir ay sonra “Yeni Ermənistan, yeni patriarx” adlı hərəkat II Qareginin (Ktriç Nersisyan) istefası tələbi ilə etraz aksiyalarına başladı. (Qolos Armenii 2018). Aktivistlər katolikosun Eçmiədzindəki iqamətgahına zorla daxil olaraq, daha sonra onun avtomobilinin önünü kəsərək mübarizələrini radikal müstəviyə keçirməyə cəhd etsələr də, bu etirazlar hər hansı praktik nəticəyə səbəb olmadı (İnterfaks 2018), (Respublika Armeniya 2018).
Yeni hökumətin açıq dəstək vermədiyi, toplumun isə müşahidəçi mövqeyindən yanaşdığı bu lokal protest ümumən ölkədə dini rəhbərliyin fəaliyyəti ilə bağlı illərdən bəri yığılmış ictimai narazılığın ifadəsi idi. Çünki II Qaregin ötən dövrdə cari siyasətin fövqündə dayanan, hər kəsə eyni məsafədə olan, xristian dəyərlərinə uyğun yaşamı ilə cəmiyyətə nümunə göstərən ruhani lider olmayıb. O, prezident Serj Sarkisyanla kifayət qədər yaxın idi, təsadüfi deyil ki, Qndevank monastırından dönərkən onun yolunu kəsən aktivistlər “Serjiklə bərabər sən də get!” deyə qışqırmışdılar (PARA TV 2019). Bununla yanaşı, II Qaregin başda olmaqla, Erməni Apostol Kilsəsi xadimlərinin özəl həyatındakı eybəcərliklərə də onların nüfuzuna mənfi təsir göstərən əsas faktor kimi baxmaq lazımdır. Bu mövzuda zaman-zaman yayılan informasiyalar göstərdi ki, bu din adamları təbliğ etdikləri dəyərlərə uyğun yaşamır və yüksək mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərə sahib deyillər. Onların seksual həyatı (o cümlədən homoseksual), biznes fəaliyyəti, dəbdəbə, komfort həvəskarı olmaları, mənəviyyatdan çox maddiyata üstünlük verdikləri haqda çoxlu məlumatlar var. Vaxtilə Rusiyanın Lenta.ru internet resursunun apardığı araşdırmada bununla bağlı kifayət qədər fakta yer verilib (Lenta.ru 2019). Bu baxımdan katolikosun övlad sahibi olması barədə baş nazir Nikol Paşinyanın açıqlaması erməni cəmiyyəti üçün şok effekti doğuran yenilik deyil. Hələ 2015-ci ildə din adamlarından biri “Hraparak” qəzetinə bildirmişdi ki, II Qareginin qızlarından biri Yerevanda aptek sahibidir (Hraparak 2015). Həmin il Beynəlxalq Araşdırmaçı Jurnalistlər Konsorsiumunun (ICIJ) “HSBC Bank”ın müştəriləri haqqında açıqladığı məlumatlarda bütün ermənilərin katolikosu da var idi, onun hesabında 1,1 milyon dollar olduğu müəyyən edilmişdi (Projects İCİJ 2015).
II Qareginin fəaliyyətində nepotizmə də rast gəlmək olar, belə ki, onun müxtəlif kilsələrə təyin etdiyi 49 yepiskopdan 6-sı öz həmkəndlisidir, bunlardan biri – Rusiya və Yeni Naxçıvan Yeparxiyasının yepiskopu Yezras (Nersisyan) katolikosun qardaşıdır. Bütün bunlar II Qareginin liderliyi ilə miqyası Ermənistanın sərhədlərini aşan klerikal-oliqarxik sistemin formalaşdırıldığını söyləməyə əsas verir. Politoloq Stepan Danielyanın sözlərinə görə, inqilaba qədər Ermənistanda hökumət son dərəcə qeyri-populyar idi və kilsə onun xidmətçisi, katolikos isə odioz oliqarx kimi qəbul olunurdu (Nezavisimaya qazeta 2018).
2020-ci ildə Qarabağ müharibəsində Ermənistanın ağır məğlubiyyəti dini rəhbərlik tərəfindən siyasətə müdaxilə üçün ən uyğun zaman kimi qiymətləndirildi və II Qaregin dekabrın 8-də rəsmi açıqlama ilə çıxış edərək baş naziri istefaya çağırdı. Bu çağırışın 17 siyasi partiyadan ibarət Vətənin Xilası Komitəsinin Paşinyanın istefası tələbi ilə kütləvi etirazlara başlayaraq keçmiş müdafiə naziri Vazgen Manukyanı baş nazir vəzifəsinə namizəd göstərməsi ilə eyni günlərə təsadüf etməsi rusiyayönümlü müxalifətlə katolikos arasında koordinasiya olduğunu göstərirdi (TASS 2020). Lakin hadisələrin sonrakı inkişafı Eçmiədzinin ölkədəki situasiyanı və müxalifətin potensialını düzgün təhlil edə bilmədiyini ortaya qoydu. Paşinyan növbədənkənar parlament seçkiləri elan edərək xalqdan təkrar mandat almaqla siyasi böhrana son qoya bildi (RBC 2021).
Kilsənin sərt müxalif mövqeyə transformasiyası: 2024-cü ilin aprelində iki ölkə sərhədlərinin delimitasiyası çərçivəsində Qazax rayonunun işğal altındakı 4 kəndinin Azərbaycana qaytarılmasından sonra baş verən hadisələri kilsə-hökumət qarşıdurmasında növbəti mərhələ kimi qiymətləndirmək olar. İnstitusional müxalifətin deqradasiyası fonunda etiraz aksiyalarının əsas siması qismində provinsial klirik, Tavuş Yeparxiyasının arxiyepiskopu Baqrat Qalstanyan önə çıxaraq siyasi hərəkat yaratdığını elan etdi və paytaxta doğru yürüşə başçılıq etdi (Die Welt 2024). Ancaq keçmiş prezidentlər Koçaryan və Sarkisyan tərəfindən dəstəklənən bu revanş cəhdi də nəticəsiz bitdi. Paşinyan keşiş Qalstanyanın siyasi aktivliyinin arxasında katolikosun dayandığını bəyan etmişdi (News Armenia 2024).
Kilsə-hökumət qarşıdurmasının hazırkı mərhələsinin başlanğıc nöqtəsi kimi EAK-ın 26-28 may 2025-ci il tarixində İsveçrədə təşkil etdiyi beynəlxalq konfransda II Qareginin çıxışını qeyd etmək lazımdır. Katolikos çıxışında Azərbaycanı Türkiyənin dəstəyi ilə Qarabağı işğal etməkdə və etnik təmizlikdə ittiham edib (Mirror Spectator 2025). Rəsmi dövlət siyasətinə tamamilə zidd olan bu mövqe sülh prosesinin pozulmasına və Azərbaycanla münasibətlərdə növbəti gərginliyə rəvac verə bilər. Məqsədin məhz sülh quruculuğunu sabotaj etmək olduğu məlumdur. Katolikos baş nazirin “real Ermənistanı qorumaq naminə tarixi Ermənistandan imtina” konsepsiyasına qarşı çıxaraq Azərbaycan və Türkyə ilə ənənəvi düşmənçiliyin davam etdirilməsinə tərəfdar olduğunu gizlətmir (Sputnik Armenia 2024).
Paşinyan II Qareginin özəl həyatına dair bilinən gizlinləri rəsmən elan etməklə onu ictimai rəydə tamamilə diskreditasiya edərək yeni katolikos-patriarxın seçilməsinə zəmin hazırlamağa çalışır (Arminfo 2025). Bu, artıq zəruri və qaçılmaz hesablaşma kimi görünür, çünki Eçmiədzini müxalif mərkəzə çevirən dini lider hökumətə təhdid yaradır. Paşinyan hökumətinin xarici siyasəti hazırda 2 sütun üzərində qurulub: birincisi, Azərbaycan və Türkiyə ilə sülh və əməkdaşlığı bərqərar etmək; ikincisi, avrointeqrasiya hədəfinə doğru irəliləmək. EAK çevrələri isə təkcə sülh gündəminə qarşı çıxmır, avrointeqrasiyanın da əleyhinə olduqlarını gizlətmir və rusiyayönümlü geosiyasi vizyon ortaya qoyur (Verelq 2025).
Paşinyan ilə Katolikos arasındakı mübarizənin gələcəyi: Paşinyan dövründə hökumət və Erməni Apostol Kilsəsi arasında gərginlik kilsənin siyasi proseslərə təsir göstərmək cəhdi ilə bərabər, həm də Ermənistanın post-inqilab identitet axtarışının, sekulyar dövlət quruculuğunun və geosiyasi yönəlmələrinin dərin ideoloji qarşıdurmasına çevrilib. II Qareginin şəxsi nüfuzu ətrafında formalaşan klerikal-oliqarxik strukturlar qərbyönlü, sülhpərvər Paşinyan hökuməti ilə toqquşur. Müharibədən sonra yaranan milli travma, kilsənin Paşinyanı devirmək cəhdləri, katolikosun açıq şəkildə dövlətin sülh və inteqrasiya siyasətinə qarşı çıxması, bu qarşıdurmanı təkcə daxili siyasi çəkişmə deyil, həm də Ermənistanın gələcək strateji orientasiyası baxımından təhlükəli qarşıdurma halına gətirir. 2026-cı il parlament seçkiləri ərəfəsində bu gərginliyin dərinləşməsi gözləniləndir. Paşinyan hökuməti üçün yeni, reformist və sülh yönlü dini elitanın formalaşdırılması artıq siyasi sabitliyin və ideoloji konsolidasiyanın əsas şərtinə çevrilir.
Nəticə
Ermənistanda dövlət və kilsə arasında davam edən qarşıdurma institusional və ideoloji olmaqla bərabər, həm də fərdi siyasi simvollar vasitəsilə ictimai diskursda təzahür edən dərin toqquşma mahiyyəti daşıyır. Baş nazir Nikol Paşinyan və Erməni Apostol Kilsəsinin rəhbəri II Qaregin arasında cərəyan edən açıq siyasi və ideoloji gərginlik, bu qarşıdurmanın şəxsiləşdirilmiş simvolları kimi çıxış edərək, müasir Ermənistanın kimlik axtarışı ilə bağlı əsas dilemmasını ortaya qoyur. Bu iki liderin timsalında dövlətlə din arasında təkcə səlahiyyət bölgüsü deyil, həm də ideoloji-kulturoloji hegemonluq uğrunda mübarizə baş verir.
Paşinyan hökumətinin həyata keçirdiyi sekulyar modernləşmə təşəbbüsləri və qərbyönümlü siyasi kurs hüquqi islahatlar çərçivəsində kilsənin konstitusion statusuna və tarixi imtiyazlarına yenidən baxmağı şərtləndirir. Bu yanaşma, kilsəni dövlətin əsas ideoloji dayaqlarından biri kimi təqdim edən ənənəvi narrativlərə meydan oxumadır. Paşinyan hakimiyyətinin kilsəni mədəni, tarixi və simvolik dəyər daşıyan bir qurum kimi çərçivələndirməsi II Qaregin və ona yaxın teokratik çevrələr tərəfindən "milli identikliyin deqradasiyası" və "ənənəvi dəyərlərə xəyanət" kimi təqdim olunur.
Xüsusilə 2020-ci il Qarabağ müharibəsindəki məğlubiyyət kilsəyə özünün sosial və siyasi ritorikasını sərtləşdirmək və bu travmatik kontekstdə milli birliyin ideoloji rəhbəri qismində ön plana çıxmaq üçün əlverişli zəmin yaradıb. II Qareginin rəhbərliyi altında kilsə postmüharibə dövründə yaranmış ideoloji boşluqdan da istifadə edərək Paşinyan hakimiyyətini milli məğlubiyyətin və dəyərlərin aşınmasının simvolu kimi təqdim etməyə çalışır. Bu baxımdan qarşıdurma yalnız din və siyasət arasında yox, həm də legitimlik və kimlik uğrunda gedən mübarizə şəklində dərinləşib.
Bu şəraitdə Ermənistanın qarşısında duran əsas çağırış, dövlətin gələcək ideoloji arxitekturasını hansı istiqamətdə formalaşdırmaqla bağlıdır. Məsələ sadəcə, dini və sekulyar institutlar arasında səlahiyyət bölgüsü deyil, daha geniş mənada sivilizasiya mahiyyətli milli kimliyin yenidən təyin edilməsi məsələsidir. Paşinyan-Qaregin qarşıdurması bu anlamda fərdi siyasi konfliktin çoxqatlı, struktur və simvolik mənalarını ehtiva edir: bu, postsovet Ermənistanında modernləşmə ilə ənənənin, qərbyönlü sekulyarizm ilə Şər qəxas dini-milli konservatizmin toqquşmasıdır.
Burada Ermənistan iki əsas alternativdən birini seçmək məcburiyyətində qalacaq. Bir tərəfdə tarixi və dini simvolları müqəddəsləşdirən, milli kimliyi kilsənin hegemonluğunda yenidən bərqərar etməyə çalışan ənənəpərəst-revanşist ideoloji çərçivə dayanır. Digər tərəfdə isə hüququ əsas prinsipə çevirən, fərdi azadlıqları və vətəndaş cəmiyyətini önə çəkən, modern və sekulyar dövlət modelinə əsaslanan yeni bir milli ideologiyanın formalaşması ehtiyacı durur. Bu, sadəcə, bir siyasi strategiya seçimi deyil – dərin mənəvi və sivilizasiya mahiyyətli seçimdir. Ermənistan ya "keçmişin müqəddəs yükü"nü daşımağa davam edəcək, ya da gələcəyin rasional, inklüziv və hüquqi sistem üzərində qurulmuş kimlik inşasına doğru irəliləyəcək.
Bu kontekstdə Paşinyanla II Qaregin arasında davam edən gərginlik Ermənistanın milli ideologiya və dövlətçilik modelini hansı məcrada inkişaf etdirəcəyini müəyyənləşdirən başlıca simvolik qarşıdurmadır. Bu qarşıdurma ətrafında formalaşan ictimai rəy, yalnız siyasi nəticələr doğurmur, həm də Ermənistanın milli özünüdərki, tarixi yaddaşı və gələcək vizyonunu əsaslı şəkildə formalaşdırır.
İstinadlar
- Constitution of the Republic of Armenia. Adopted on July 5, 1995 (amended through 2015). https://www.arlis.am/DocumentView.aspx?docid=103688
- "Law on Freedom of Conscience and on Religious Organizations." Legislationline, OSCE/ODIHR, 1991. https://www.legislationline.org/documents/id/15660
- United States Commission on International Religious Freedom (USCIRF). 2023. Annual Report: Armenia Country Chapter. https://www.uscirf.gov/
- Payaslian, Simon. 2007a. The History of Armenia: From the Origins to the Present. Palgrave Macmillan.
- Suny, Ronald Grigor. 1993a. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press.
- Hovannisian, Richard G. 1997. The Armenian People from Ancient to Modern Times. Vol. 1. St. Martin’s Press.
- Walker, Christopher J. 1990. Armenia: The Survival of a Nation. 2nd ed. Palgrave Macmillan.
- Siekierski, Konrad. 2013. “The Armenian Apostolic Church and Vernacular Christianity in Soviet Armenia.” https://www.researchgate.net/publication/264195362
- Payaslian, Simon. 2007b. The History of Armenia: From the Origins to the Present. Palgrave Macmillan.
- Suny, Ronald Grigor. 1993b. Looking Toward Ararat: Armenia in Modern History. Indiana University Press.
- Libaridian, Gerard J. 2004. Modern Armenia: People, Nation, State. Transaction Publishers.
- Ter-Minassian, Taline. 2005. “The Role of the Armenian Apostolic Church in the Construction of Armenian Identity.” Caucasus Survey 2 (1–2): 77–93.
- Panossian, Razmik. 2006b. The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Columbia University Press.
- Fattah, Elman. 2019. Yeni Avtoritarizm və Azərbaycan. p. 113.
- Cornell, Svante E. 2017. The Politicization of Islam in Post-Soviet Countries. Central Asia-Caucasus Institute.
- Constitution of the Republic of Armenia. Adopted July 5, 1995. Article 18.1. https://www.president.am/en/constitution-2015/
- Payaslian, Simon. 2007c. The History of Armenia: From the Origins to the Present. Palgrave Macmillan.
- Ishkanian, Armine. 2008a. Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia. Routledge.
- Ter-Minassian, Taline. 2013. “Religion, Nation and Democracy in the South Caucasus.” Caucasus Analytical Digest 46: 52–56.
- Freedom House. 2016. Nations in Transit: Armenia 2016. https://freedomhouse.org/country/armenia/nations-transit/2016
- Ishkanian, Armine. 2008b. Democracy Building and Civil Society in Post-Soviet Armenia. Routledge.
- Panossian, Razmik. 2006c. The Armenians: From Kings and Priests to Merchants and Commissars. Columbia University Press.
- Grigoryan, Mariam. 2019. “The Church Versus Human Rights: Armenia’s Struggle for a Secular Democracy.” Journal of Human Rights Practice 11 (1): 85–94.
- Ter-Minassian, Taline. 2010. “Religion, Identity and Politics: The Armenian Apostolic Church in the 21st Century.” Religion, State & Society 38 (3): 199–213.
- Golos Armenii. 2018. https://golosarmenii.am/article/67367/
- Interfax. 2018. https://www.interfax.ru/world/620007
- Respublika Armeniya. 2018. https://www.ra.am/archives/21014/
- PARA TV. 2019. https://www.youtube.com/watch?v=wVrL44XjLVA
- Lenta.ru. 2019. https://lenta.ru/articles/2019/02/03/armenianluxury/
- Hraparak. 2015. https://hraparak.am/post/591fa856e3d84d0d37fd1190
- International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). 2015. https://projects.icij.org/swiss-leaks/people/hh-karekin-ii
- Nezavisimaya Gazeta. 2018. https://www.ng.ru/faith/2018-06-08/2_7242_armenia.html
- TASS. 2020. https://tass.ru/mezhdunarodnaya-panorama/10198471
- RBC. 2021. https://www.rbc.ru/politics/21/06/2021/60d015f49a79472833c7eaf3
- Die Welt. 2024. https://www.dw.com/ru/matez-arhiepiskopa-cto-bagrat-galstanan-izmenil-v-armenii/a-69415552
- News Armenia. 2024. https://news.am/rus/news/821931.html
- Sputnik Armenia. 2024. https://am.sputniknews.ru/20240410/pashinyan-prizval-otkazatsya-ot-istoricheskoy-armenii-v-
- Mirror Spectator. 2025. https://mirrorspectator.com/2025/06/05/international-conference-in-bern-focuses-on-preserving-armenian-spiritual-and-cultural-heritage-of-artsakh
- Arminfo. 2025. https://arminfo.info/full_news.php?id=92142&lang=2
40. Verelq. 2025. https://verelq.am/ru/node/155886
