Qlobal və regional siyasi tarazlıqlarda artan təsiri Çini diqqət mərkəzinə gətirir. Cənubi Qafqaz regionunun uzun zamandır Pekinin diqqətində olması isə açıq görünür. Xüsusilə, Azərbaycan və Çin arasında ikitərəfli münasibətlərin yaxın tarixdəki xronikası bu əlaqələrin araşıdırlması üçün ciddi əsasa çevrilir. Mövzunun tədqiq zərurəti eyni zamanda Cənubi Qafqazın geosiyasi gələcəyinə dair aydınlaşdırma cəhdidir. Bu məqsədlə təqdim olunan materialda Çin Xalq Respublikasının son onilliklərdə Cənubi Qafqazda (Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan) inkişaf edən təsiri araşdırılır. Məqsəd Çinin Orta Asiyadakı (Qazaxıstan, Qırğızıstan, Özbəkistan, Türkmənistan, Tacikistan) təcrübəsi ilə müqayisə apararaq regiondakı iqtisadi, infrastruktur, siyasi və mədəni təsirlərinin analitik təhlilidir. Çin üçün Cənubi Qafqaz, Avropa ilə Asiyanı birləşdirən “Orta marşrut”un strateji hissəsi olmaqla yanaşı, geosiyasi balansın dəyişdiyi bir kontekstdə çoxməqsədli, yaxud çoxvektorlu siyasi toqquşma meydanına çevrilməkdədir.
Analitik material metod olaraq mövzuya dair elmi yanaşmaları təqdim etməklə bu əsasda ölkələr üzrə emprik məlumatların qarşılıqlı təhlili ilə qoyulan suallara cavab verməyi, başlıqlar üzrə müqayisələr apararaq nəticə formalaşdırmağı hədəfləyir.
Mövzunun aktuallığı və təqdimatı
Çin Xalq Respublikasının Avrasiya məkanında artan təsiri son onilliklərdə təkcə iqtisadi deyil, həm də geosiyasi və institusional nəticələr doğurur. Bu təsirin yeni hədəf zonası kimi Cənubi Qafqaz ön plana çıxır. Mərkəzi Asiyada sınaqdan keçirilmiş Çin modeli – infrastruktur layihələri və borclanma yolu ilə asılılıq yaratmaq strategiyası – tədricən Cənubi Qafqaza doğru genişlənməkdədir.
Bu tendensiya həm qlobal (Qərb-Rusiya qarşıdurması, Ukrayna müharibəsinin doğurduğu qeyri-müəyyənlik), həm də lokal (Qərblə münasibətlərin zəifləməsi, Çin modelinə simpatiya) amillərlə güclənir. Eyni zamanda, Çin tərəfindən irəli sürülən “Bir kəmər – bir yol” təşəbbüsü regional təsirin əsas alətlərindən birinə çevrilmişdir (Silver, 2022).
Mövzu həm praktiki, həm də nəzəri baxımdan aktuallıq kəsb edir. Praktiki olaraq, Cənubi Qafqaz ölkələrinin strateji qərarlarına təsir göstərir; nəzəri baxımdan isə Çin modeli ilə Qərb təsiri arasında müqayisə və postsovet transformasiyasında yeni güc mərkəzlərinin rolunun təhlilinə imkan yaradır.
Araşdırma çərçivəsində əsas sual budur: Çin regionda təsirini hansı vasitələrlə qurur və bu təsir yalnız iqtisadi xarakter daşıyır, yoxsa siyasi nəticələr də doğurur? Bu sual borclanma, infrastruktur asılılığı, yumşaq güc və enerji əməkdaşlığı kimi təsir mexanizmləri üzərindən qiymətləndiriləcək. Müqayisə üçün Orta Asiya təcrübəsi və Cənubi Qafqaz ölkələrinin fərqli yanaşmaları araşdırılacaq.
Metodoloji yanaşma beynəlxalq siyasi iqtisad və regional güc balansı nəzəriyyələrinə əsaslanacaq. Borc tələsi diplomatiyası, yumşaq güc və neoimperial təsir çərçivələri analitik əsas kimi istifadə olunacaq. Araşdırma həm empirik məlumatlara (iqtisadi göstəricilər, müqavilələr), həm də normativ sənədlərə (rəsmi bəyanatlar, hesabatlar, akademik araşdırmalar) əsaslanır (CFR, 2023).
Struktur olaraq, əvvəlcə Çin modelinin Orta Asiya təcrübəsi, sonra Cənubi Qafqaz ölkələrinin bu modelə münasibəti və nəhayət, Qərbin reaksiyası və gələcək ssenarilər təqdim olunacaq. Məqsəd yalnız faktları sadalamaq deyil, həm də bu proseslərin regional suverenlik, təhlükəsizlik və inkişaf modelləri üçün doğuracağı nəticələri təhlil etməkdir.
Nəzəri çərçivə
Çinin Cənubi Qafqazdakı təsirini təhlil etmək üçün bu yazı bir neçə bir-birini tamamlayan, bəzən isə ziddiyyət təşkil edən nəzəri yanaşmaları bir arada istifadə edir. Bu çərçivələr Çin strategiyasının həm iqtisadi, həm də siyasi və normativ aspektlərini izah etməyə imkan verir.
İlk yanaşma “borc tələsi diplomatiyası” anlayışıdır (Chellaney, 2017). Bu nəzəriyyəyə görə, Çin zəif iqtisadiyyata malik ölkələri iri kreditlərlə borclandıraraq, onların strateji infrastrukturlarına nəzarət imkanı qazanır. Bu çərçivə yazıda Çin investisiyalarının Cənubi Qafqaz ölkələrinin iqtisadi suverenliyinə təsirini qiymətləndirmək üçün tətbiq olunur.
“Geoiqtisadi təsir zonaları” yanaşması (Blackwill, 2016) isə Çinin borcdan kənar təsir vasitələrini – limanlar, yollar, texnologiya və logistika infrastrukturu – regionda institusional və normativ təsir formalaşdırmaq aləti kimi izah edir. Bu çərçivə Anakliya və Bakı limanı kimi nümunələrlə yazıda tətbiq edilir.
Çinin “yumşaq güc” və “normativ diffuziya” vasitələri (Nye, 1990) onun mədəni təsirini dəyərləndirmək üçün istifadə olunur. Bu, təsirin könüllü və qəbul edilmiş formasını təhlil etməyə imkan verir.
Son olaraq, “kompleks qarşılıqlı asılılıq” (Keohane, 1977) və “çoxvektorlu balans” yanaşmaları Çin, Rusiya və Qərb arasında manevr edən Cənubi Qafqaz ölkələrinin rasionallaşdırılmış seçimlərini izah etmək üçün tətbiq edilir.
Orta Asiyadakı təcrübə
Çin Orta Asiyada infrastruktur, enerji, diplomatik və təhlükəsizlik sahələrində təsir gücünü xeyli artırıb. Bölgənin ayrı-ayrı ölkələri ilə müxtəlif sazişlər imzalayan Çin hər ölkəyə spesifik yanaşma sərgiləyir. Amma görünən odur ki, bütün yanaşmalar bir məqsədə – Çinin iqtisadi və siyasi təsirini artırmağa – xidmət edir. Biz bu təsirin əməkdaşlıqdan daha irəli gedən bir mahiyyət kəsb etdiyi iddialarını araşdıracağıq, həm də ona görə ki, bu model Cənubi Qafqazdakı addımlarının sürətini və uzunluğunu artıran Çinin Cənubi Qafqaz siyasətini təhlil edə bilək.
Türkmənistan
Türkmənistanın qaz resurslarının bu ölkənin Çinin tam təsirinə düşməsini hələlik əngəllədiyini demək olarmı? Ölkələr arasında uzunmüddətli qaz müqavilələri bağlanıb və qaz kəmərləri inşa olunub. Çin və Türkmənistan enerji əməkdaşlığında mühüm mərhələyə qədəm qoyublar – iki ölkə arasında təbii qaz ticarətinin həcmi ümumilikdə 415 milyard kubmetr təşkil edib və ümumi ticarət dövriyyəsi 83 milyard ABŞ dollarını ötüb ( Newscentralasia, 2024). Burada diqqət yetilməli başqa məqam da odur ki, Çin Türkmənistanın qaz ixracı bazarında liderdir. Daha doğrusu ən böyük alıcıdır. Bu, Çinə Türkmənistana təsirlərini artırmaq üçün yetərli imkan verən amil kimi görünür. Üstəlik, yuxarıdaki statistik rəqəmlər iki ölkə arasında ticarətin həcmini göstərsə də Türkmənistanın Çindən asılılığını türkmən hökuməti ilə əlaqəli "Business Turkmenistan" saytında dərc olunmuş hesabat daha aydın göstərir. Sənədə görə, 2024-cü ilin birinci rübündə Aşqabad ilə Pekin arasında ticarət dövriyyəsi təxminən 2.6 milyard dollar təşkil edib. Bu məbləğin təxminən 92 faizi, yəni təxminən 2.39 milyard dolları Türkmənistanın Pekinə təbii qaz satışları hesabına formalaşıb (Eurasianet, 2024). Bununla müqayisədə Avropa Birliyi ilə Türkmənistan arasında ticarət dövriyyəsi təxminən iki dəfə azdır. 2024-cü ildə AB-nin Türkmənistana ümumi ixracı 700 milyon avro, Türkmənistandan idxalı isə 400 milyon avro təşkil edib. AB-nin Türkmənistandan idxal etdiyi əsas məhsulların 86 faizini mineral məhsullar təşkil edir. AB-dən Türkmənistana ixracın əsasını isə maşın və nəqliyyat avadanlıqları (50.1%) və kimyəvi məhsullar (16%) təşkil edir (FACTSHEET-Turkmenistan, 2025).
Özbəkistan
Son illərdə Çin Özbəkistanın xarici iqtisadi münasibətlərində aparıcı aktorlardan birinə çevrilib. 2023-cü ilin sonuna olan məlumata əsasən, Özbəkistanın Çinə olan borcu 3,775 milyard ABŞ dolları təşkil etmiş və bu məbləğ ölkənin ümumi xarici borcunun təxminən 13 faizini təşkil etmişdir (BİSI, 2024). Bu borcun mühüm hissəsi Çin İnkişaf Bankının (CDB) payına düşür və bank bu göstərici ilə Özbəkistanın üçüncü ən böyük kreditoru hesab olunur. Həmçinin, Çin Exim Bankının da daxil olduğu digər Çin maliyyə institutları ilə birgə bu borcun təxminən yarısını təşkil edir (Gazeta, 2023).
Çin təkcə borc verən institut kimi deyil, eyni zamanda ölkədə mühüm infrastruktur layihələrinin əsas maliyyə təminatçısı və icraçısı kimi çıxış edir. 2023-cü ilin məlumatlarına görə, Çinin maliyyələşdirdiyi layihələr Özbəkistanın 12 vilayətindən 10-da, o cümlədən Qaraqalpaqıstan Respublikasında həyata keçirilir. Bu layihələr bərpa olunan enerji, sənaye və logistika sektorlarını əhatə edir və ölkənin elektrik enerjisi ilə bağlı problemlərinin aradan qaldırılmasına, həmçinin məşğulluğun artırılmasına yönəlib (Intellinews, 2025a). Beləliklə, Çin iqtisadi baxımdan təkcə borc sahibi deyil, həm də daxili infrastrukturun formalaşmasında strateji mövqeyə malikdir.
Bununla belə, Çin tərəfindən maliyyələşdirilməsi planlaşdırılan layihələrin ümumi dəyəri 10 milyard ABŞ dollarını keçsə də, bütün layihələrin tam maliyyələşdirilməsi hələlik təmin olunmamışdır (Intellinews, 2025b). Bu vəziyyət, bir tərəfdən, Pekinin Özbəkistanda iqtisadi təsirini artırmaq imkanlarını genişləndirsə də, digər tərəfdən, bu təsirin institusional və maliyyə baxımından tam təmin olunmadığını göstərir. Xüsusilə strateji mineral ehtiyatların işlənməsi sahəsində Çin investorları daha əlverişli mövqedə görünür ki, bu da ölkənin təbii resurs sektorunda dominant aktora çevrilmək imkanlarını gücləndirir.
Lakin Özbəkistanın iqtisadi peyzajında tək Çin deyil, Avropa İttifaqı da əhəmiyyətli iştirak payına malikdir. Hal-hazırda Özbəkistanda Avropa kapitalı ilə fəaliyyət göstərən 1000-dən artıq müəssisə mövcuddur və bu müəssisələr ümumilikdə 30 milyard avrodan artıq investisiya portfelini idarə edirlər (Eureporter, 2025). Aİ-nin Özbəkistandakı iqtisadi iştirakını EDF, Total Energies, Voltalia, Siemens Energy, Airbus, Linde, Suez, Orano, Knauf, OTP Group və MOL Group kimi transmilli şirkətlərin fəaliyyəti təcəssüm etdirir. Bu şirkətlər yalnız kapital deyil, eyni zamanda qabaqcıl texnologiyalar, innovasiyalar və kadr potensialının inkişafına töhfə verirlər.
Avropa İttifaqı, xüsusilə yaşıl enerji keçidi sahəsindəki layihələrlə, Çinlə müqayisədə daha kompleks və dayanıqlı əməkdaşlıq modeli təklif edir. İnvestisiyaların sektoral strukturu da bu fərqi nümayiş etdirir: Çin əsasən fiziki infrastruktur və təbii resurslara yönəlmiş strategiya izlədiyi halda, Aİ sənaye modernizasiyası, enerji səmərəliliyi və texnoloji transformasiya sahələrinə üstünlük verir.
Nəticə etibarilə, Çin Özbəkistanda artan iqtisadi mövcudluğa malik olsa da, bu təsir monopolist xarakter daşımır. Avropa İttifaqı həm investisiyaların həcmi, həm də keyfiyyəti baxımından Çinə ciddi alternativ təşkil edir. Beləliklə, Özbəkistanın gələcək iqtisadi istiqamətində Pekinlə Brüssel arasında rəqabətli dinamikaya əsaslanan çoxqütblü əməkdaşlıq modeli formalaşmaqdadır.
Qırğızıstan
Orta Asiya ölkələri arasında Qırğızıstan Çin qarşısında iqtisadi asılılıq baxımından ən həssas mövqedədir. Tez-tez siyasi dəyişikliklərlə üzləşən bu ölkənin zəif iqtisadi bazası xarici borcun idarə edilməsini çətinləşdirir. 1991-ci ildə müstəqillik əldə etdikdən sonra Qırğızıstanın xarici borcu 6,2 milyard ABŞ dollarına çatmış, bu məbləğ 2024-cü il etibarilə ÜDM-in təxminən 45 faizinə bərabər olmuşdur (Amerikanın Səsi, 2024a). Bu göstərici qlobal miqyasda yüksək olmasa da, əsasən aqrar iqtisadiyyata malik ölkə üçün ciddi risklər yaradır.
Çin Qırğızıstanın əsas kreditorlarından biridir. 2023-cü ildə Bişkekin Çinə olan borcu 1,7 milyard ABŞ dollarına çatmış, bunun böyük hissəsi Çin İxrac-İdxal Bankının (Exim Bank) payına düşmüşdür. 2021-ci ildə pandemiya dövründə bank 32 milyon dollarlıq borcun ödənişini təxirə salsada, həmin məbləğ ödəniş müddəti başa çatdıqdan sonra əsas borca əlavə olunaraq geri qaytarılmalı olmuşdur (Amerikanın Səsi, 2024b). Çin əlavə möhlət və ya alternativ ödəniş sxemlərinə dair təklifləri qəbul etməmişdir ki, bu da ölkənin borc tələsi risklərini dərinləşdirir.
Çin tərəfindən maliyyələşdirilən Bişkek istilik elektrik stansiyası, Datka–Kemin elektrik ötürücü xətti və ölkənin şimal-cənub avtomobil yolu kimi infrastruktur layihələri gələcəkdə Pekinin təsir alətinə çevrilə bilər. Qırğızıstan və Tacikistan kimi zəif iqtisadiyyata malik ölkələrin borclarını vaxtında qaytara bilməməsi, Çinin strateji infrastruktur üzərində mülkiyyət və idarəetmə hüquqlarını ələ keçirməsi ehtimalını artırır.
Qərb, xüsusilə Avropa İttifaqı, Qırğızıstanda məhdud iqtisadi iştirakla təmsil olunur. Aİ-nin əməkdaşlığı əsasən hüququn aliliyi, təhsil və kənd təsərrüfatının inkişafı kimi qeyri-kommersiya sahələrinə yönəlib. 2014–2020-ci illər ərzində bu sahələr üçün ümumilikdə 174 milyon avro ayrılmışdır. 2021–2027-ci illər dövründə isə rəqəmsallaşma və iqlimə davamlı iqtisadiyyat layihələri də proqramlaşdırmaya daxil edilmişdir (European Union, 2021). Bu göstəricilər Çin dövlət şirkətləri və banklarının Qırğızıstanda həyata keçirdiyi iri layihələrin miqyası ilə müqayisədə son dərəcə məhduddur.
Nəticə olaraq, Qırğızıstanın Çinə qarşı artan borc asılılığı regionda “borc tələsi diplomatiyası”nın bariz nümunələrindən birinə çevrilmişdir. Avropa İttifaqının və digər Qərb aktorlarının məhdud rolu Pekinin təsirinə qarşı alternativ mexanizmlərin zəifliyini göstərir ki, bu da ölkənin iqtisadi suverenliyi üçün uzunmüddətli risk yaradır.
Tacikistan
Orta Asiyanın geosiyasi və iqtisadi baxımdan ən az diqqət çəkən ölkələrindən biri olan Tacikistan, məhdud resurs bazasına və zəif iqtisadi potensiala baxmayaraq, Çin tərəfindən strateji olaraq dəyərləndirilir. Məlumatlara əsasən, 2022-ci ildə Tacikistanın xarici borcu 3,3 milyard ABŞ dollarına çatmışdır ki, bunun təxminən 2 milyard dolları — yəni ümumi borcun 60 faizi — Çin İxrac-İdxal Bankına (Exim Bank) məxsus olmuşdur (Rondeli Foundation, 2022). Bu göstərici Tacikistanın ümumi daxili məhsulu (8,7 milyard ABŞ dolları) ilə müqayisədə ciddi disbalans yaratmış və ölkənin maliyyə suverenliyi baxımından narahatlıq doğurmuşdur.
Tacikistan hökuməti bu borclanmanı iqtisadi modernizasiya və infrastruktur inkişafı üçün zəruri bir vasitə kimi təqdim etsə də, bu vəsaitlərin istifadə sahələri və geri ödəniş mexanizmləri ilə bağlı ciddi suallar mövcuddur. Xüsusilə Pekin tərəfindən ayrılmış kreditlər hesabına ölkədə yeni parlament binası və Düşənbə şəhər bələdiyyəsinin inzibati binası kimi nümayişkaranə layihələr həyata keçirilir. Belə infrastruktur obyektlərinin iqtisadi rentabelliyi və borcun dayanıqlı şəkildə ödənilməsi məsələsi açıq qalır. Həmçinin, bu kreditlərin şərtləri və onların şəffaflığı ilə bağlı etibarlı məlumatın olmaması, “borc tələsi diplomatiyası” ehtimalını gücləndirir (Rondeli Foundation, 2022).
Çinin Tacikistandakı dominantlığına qarşı alternativlərin olmaması vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Avropa İttifaqının bu ölkəyə sərmayə qoyuluşu və texniki yardımı kifayət qədər məhduddur. 2021–2027-ci illər üçün Aİ tərəfindən Tacikistanla əməkdaşlığa ayrılmış məbləğ cəmi 142 milyon avro təşkil edir (European Commission, 2025). Bu rəqəm Tacikistanın Çinə olan borcu ilə müqayisədə (təxminən 2 milyard ABŞ dolları) yalnız 7,5 faiz təşkil edir və Qərb ölkələrinin regionda iqtisadi təsir imkanlarının zəif olduğunu nümayiş etdirir.
Aİ-nin Tacikistandakı iştirakı əsasən hüququn aliliyi, kənd təsərrüfatı və iqlim davamlılığı sahələrində texniki yardım layihələri ilə məhdudlaşır. Böyükmiqyaslı infrastruktur və ya sənaye investisiyalarında Aİ-nin iştirakı demək olar ki, müşahidə olunmur. Bu isə Tacikistanın Çin kapitalından başqa etibarlı maliyyə alternativlərinə çıxış imkanlarının məhdudluğunu göstərir.
Nəticə etibarilə, Tacikistanın mövcud iqtisadi konfiqurasiyası Çin qarşısında yüksək borc asılılığı və qeyri-diversifikasiya olunmuş xarici sərmayə strukturuna əsaslanır. Aİ və digər Qərb institutlarının məhdud iqtisadi iştirakı bu asılılığı balanslaşdırmaq üçün yetərli deyil və Tacikistanı regionda “borc tələsi” risklərinə ən açıq ölkələrdən birinə çevirir.
Qazaxıstan
Qazaxıstan Mərkəzi Asiya ölkələri arasında Çinə iqtisadi asılılıq baxımından daha sabit və balanslı mövqe nümayiş etdirir. 2024-cü ilin əvvəlində Qazaxıstanın Çin qarşısında olan borcu, əsasən Çin İxrac-İdxal Bankı (Exim Bank) vasitəsilə formalaşmaqla, 9,2 milyard ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bu rəqəm ölkənin ümumi daxili məhsulunun (ÜDM) təxminən 3,5 faizinə bərabərdir və son üç il ərzində əhəmiyyətli dəyişiklik müşahidə olunmamışdır (Caspianpost, 2024). Müvafiq göstərici digər regional ölkələrlə müqayisədə nisbətən aşağı səviyyədədir və borcun idarəolunan xarakterini göstərir.
Qazaxıstanın xarici borc strukturu diversifikasiya olunmuşdur. Çin yalnız ölkənin ilk on kreditorundan biri kimi çıxış edir. Bu siyahıya Niderland, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, Bermud kimi ofşor maliyyə mərkəzləri və Rusiya ilə yanaşı, transmilli maliyyə institutları da daxildir. Bu kontekstdə xüsusilə Asiya İnfrastruktur İnvestisiya Bankının (AIIB) rolu qeyd edilməlidir. Bankın mənzil-qərargahının Pekində yerləşməsinə və Çinin əsas səhmdar olmasına baxmayaraq, borclanma birbaşa Çin dövlət strukturları vasitəsilə deyil, institusional müstəvidə reallaşır (Carnegie Endowment, 2024). Bu, Pekinin Qazaxıstana qarşı dolayı maliyyə təsir vasitələrinə üstünlük verdiyini göstərir.
Lakin Qazaxıstanın iqtisadi mənzərəsində Avropa İttifaqı (Aİ) dominant aktor olaraq çıxış edir. Aİ-nin regiondakı ümumi iqtisadi iştirakı, xüsusən də ticarət və sərmayə sahələrində, Çini geridə qoyur. 2024-cü ildə Aİ ilə Qazaxıstan arasında ikitərəfli ticarət dövriyyəsi 50 milyard dollarla rekord səviyyəyə çatmış, Aİ-dən ölkəyə yönələn ümumi sərmayələrin həcmi isə 200 milyard dolları keçmişdir (National Interest, 2025). Qazaxıstan Mərkəzi Asiyada Aİ-nin əsas tərəfdaşı rolunda çıxış edir: bu ölkə Aİ-nin regionla ticarətinin 80 faizini, regiona yönələn Avropa birbaşa xarici investisiyalarının isə 40 faizindən çoxunu təşkil edir.
Əlavə olaraq, 2023-cü ildə Qazaxıstanın ümumi ixracının 37 faizi, ümumi ticarətinin isə 27,9 faizi Avropa İttifaqına yönəlmişdir. 2022-ci ildə isə ölkədəki ümumi birbaşa xarici investisiya həcmi 54,8 milyard avro təşkil etmişdir ki, bu da əvvəlki illə müqayisədə 5,5 faiz artım deməkdir (European Commission, 2023). Bu göstəricilər Qazaxıstanın xarici iqtisadi strategiyasında Çin deyil, Aİ ilə münasibətlərə prioritet verdiyini və Çinin burada əsas iqtisadi aktor kimi mövqeyə sahib olmadığını göstərir.
Nəticə etibarilə, Qazaxıstanın iqtisadi modeli Mərkəzi Asiyada nadir bir nümunədir: burada Çinlə iqtisadi münasibətlər mövcuddur, lakin kritik asılılıq formalaşmayıb. Avropa İttifaqı həm əsas ticarət tərəfdaşı, həm də əsas investor funksiyasını daşıyır. Çinlə borclanma səviyyəsi isə sabit və idarəolunandır. Bu vəziyyət Qazaxıstanın iqtisadi inkişafı və makroiqtisadi sabitliyi baxımından əhəmiyyətli olmaqla yanaşı, eyni zamanda ölkənin strateji suverenliyini qoruyub saxlamağa imkan verir.
Orta Asiya üzrə nəticə-dərslər
Orta Asiya ölkələrinin Çin və Avropa İttifaqı ilə iqtisadi münasibətləri müxtəlif səviyyədə borc asılılığı, institusional dayanıqlıq və iqtisadi şaxələnmə səviyyəsinə əsaslanır. Bu münasibətlər region daxilində ciddi geoiqtisadi diferensiasiyaya səbəb olub.
Qazaxıstan və Özbəkistan kimi nisbətən iri və iqtisadi baxımdan şaxələnmiş ölkələr Çinlə münasibətlərində daha balanslı strategiya izləyə bilmiş, Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlığı isə bu balansı qorumaqda mühüm rol oynamışdır. Məsələn, Qazaxıstanın Çin qarşısındakı borc öhdəlikləri ÜDM-in yalnız 3,5 faizinə bərabər olmuş və Aİ bu ölkənin həm ən böyük ticarət tərəfdaşı, həm də əsas investisiya mənbəyi kimi çıxış etmişdir. Özbəkistanda da Çinə olan borc nisbətən idarəolunan səviyyədə qalmış, Avropa kapitalı ilə fəaliyyət göstərən çoxsaylı transmilli şirkətlər sayəsində iqtisadi əlaqələr diversifikasiya olunmuşdur.
Əksinə, Tacikistan və Qırğızıstan kimi daha zəif iqtisadi struktura malik ölkələrdə Çinlə olan maliyyə münasibətləri borc tələsi riski doğurmuşdur. Bu ölkələrdə borcun ÜDM-ə nisbəti 40–60 faiz arasında dəyişməkdədir və ödəniş qabiliyyəti ilə bağlı ciddi qeyri-müəyyənliklər mövcuddur. Bununla yanaşı, Çinin bu ölkələrdə əsasən infrastruktur və enerji sektorlarına yönəlik investisiyaları, strateji obyektlər üzərində potensial nəzarət imkanları yaratmışdır. Avropa İttifaqının bu ölkələrdəki iştirakı isə əsasən texniki yardım və inkişaf əməkdaşlığı ilə məhdudlaşmış, maliyyə baxımından Çinə alternativ təşkil etməmişdir.
Türkmənistan isə digər ölkələrdən fərqli olaraq yüksək təbii qaz ehtiyatları sayəsində borclanma zərurətindən yayınsa da, Çinin qaz bazarındakı monopolist mövqeyi bu ölkənin iqtisadi manevr imkanlarını məhdudlaşdırmışdır. Pekinin Türkmən qazının əsas alıcısı kimi çıxış etməsi və enerji infrastrukturuna nəzarət imkanları Aşqabad üçün iqtisadi asılılıq formalaşdırmasa da, strateji diversifikasiya üçün maneə yaradır.
Ümumilikdə, Çin region ölkələrini yalnız iqtisadi potensiala görə deyil, daha çox institusional zəiflik və iqtisadi asılılıq imkanlarına əsaslanaraq hədəfləyir. Tacikistan və Qırğızıstan kimi daha zəif iqtisadiyyatlara malik ölkələrdə Çin dövlət banklarının və şirkətlərinin fəaliyyəti daha aqressiv və dominant xarakter daşıyır. Bu, həm də onu göstərir ki, Çin regional siyasətini simmetrik əməkdaşlıqdan daha çox asimmetrik təsir mexanizmləri üzərində qurur.
Bunun müqabilində, Avropa İttifaqı iqtisadi baxımdan daha böyük və institusional cəhətdən dayanıqlı ölkələrlə – xüsusilə Qazaxıstan və Özbəkistanla – daha dərin əlaqələr qurmağa üstünlük verir. Aİ-nin Tacikistan və Qırğızıstandakı fəaliyyəti isə əsasən inkişaf yardımı səviyyəsində qalır və bu ölkələrdə geoiqtisadi təsir gücünü artırmaq potensialına malik deyil.
Bu kontekstdə regionda Çinlə Aİ arasındakı iqtisadi təsir balansı struktur olaraq qeyri-bərabərdir. Çin zəif ölkələrdə iqtisadi dominanta çevrilmiş, Aİ isə yalnız daha dayanıqlı və strateji əhəmiyyətə malik ölkələrdə balanslaşdırıcı aktor funksiyası yerinə yetirmişdir. Bu fərqlənmə regiondakı geoiqtisadi rəqabətin gələcək trayektoriyası üçün mühüm göstərici sayılmalıdır.
Çinin Cənubi Qafqaza girişi
Azərbaycan
Cənubi Qafqaz regionu Çin üçün Orta Asiyadan Avropaya çıxış baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycan isə regionda iqtisadi, demoqrafik və coğrafi üstünlükləri ilə Çin strategiyasında əsas mərkəzə çevrilmişdir. Bu kontekst, yalnız iki ölkə arasında iqtisadi maraqların deyil, eyni zamanda siyasi və institusional yaxınlaşmanın da baş verdiyini göstərir. Azərbaycanın Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı (ŞƏT) ilə daha dərin inteqrasiya cəhdləri və BRİCS-ə üzvlük müraciəti bu siyasətin çoxvektorlu xarakterini əks etdirir (Eurasianet, 2024).
Praktik əməkdaşlıq sahələrinə nəzər yetirdikdə, Çinlə imzalanmış strateji tərəfdaşlıq sənədləri və nəqliyyat-logistika sahəsindəki razılaşmalar Azərbaycanın Orta Dəhliz strategiyası ilə uzlaşır. Bununla belə, bu əməkdaşlığın struktur riski – xüsusən də Çin modelinin digər ölkələrdə yaratdığı borc asılılığı – diqqətəlayiqdir. Hambantota limanı nümunəsi və Mərkəzi Asiyada artan Çin borcu, bu modelin gələcəkdə Azərbaycanın iqtisadi və siyasi suverenliyinə təhdid yarada biləcəyinə dair xəbərdarlıq kimi qəbul edilə bilər (CACI analyst, 2024).
Azərbaycanın infrastruktur sahəsindəki idarəetmə problemləri – rüşvət, qeyri-şəffaflıq, tikinti keyfiyyətsizliyi – bu riskləri daha da aktuallaşdırır (Gain Integrity, 2020). Belə şəraitdə Çin kreditlərinin hansı şərtlərlə və hansı nəzarət mexanizmləri ilə cəlb edildiyi kritik əhəmiyyət daşıyır. Azərbaycanın institusional zəifliyi və maliyyə şəffaflığının aşağı səviyyəsi, bu əməkdaşlıq modelini “borc vasitəsilə asılılıq” riskinə daha açıq edir.
Eyni zamanda, Azərbaycanın Avropa İttifaqı ilə münasibətlərində də infrastruktura yönəlik gözləntilər mövcuddur. Lakin Aİ-nin sərt şəffaflıq tələbləri və hüquqi normaları bu sahədə real maliyyə axınlarını məhdudlaşdırır. Bu isə Azərbaycan hökumətini Çin kimi daha çevik və siyasi şərtləri az olan alternativlərə yönəldir. Hikmət Hacıyevin Brüsselə çağırışı – daha çox investisiya və siyasi diqqət tələb edən ritorika – əslində hökumətin Qərb modellərinə olan real marağından çox, alternativ oyunçularla bazarlıq vasitəsi kimi şərh oluna bilər (Caliber, 2025).
Statistik göstəricilər də bu tendensiyanı dəstəkləyir. Aİ-nin 2012–2023-cü illər üzrə 24,7 milyard dollar həcmindəki investisiyalarına baxmayaraq, son illərdə bu marağın azaldığı müşahidə olunur (Report, 2024). Çin isə yüksələn aktor kimi mövqeyini gücləndirir. Burada təkcə məbləğlər deyil, həm də investisiya şərtlərinin xarakteri – yəni, azadlıq və hesabatlılıq üzərində nəzarətin olmaması – məsələnin mahiyyətini müəyyənləşdirir.
Bu təhlildən aydın olur ki, Azərbaycan-Çin münasibətləri geosiyasi və normativ yaxınlaşma elementlərini özündə ehtiva edir. Bu isə Azərbaycan hakimiyyətinin Qərb təsirindən uzaqlaşaraq, qeyri-liberal beynəlxalq sistemdə alternativ legitimlik mənbələri axtardığını göstərir.
Beləliklə, Azərbaycan-Çin əməkdaşlığı bir tərəfdən iqtisadi imkanlar yaratsa da, digər tərəfdən institusional zəiflik və avtoritar idarəetmə şəraiti fonunda strateji risklər doğurur. Bu əməkdaşlıq Azərbaycanın geosiyasi marjinalizasiyası ilə nəticələnə və onu Qərb platformalarından uzaqlaşdıraraq Çin orbitinə daha sıx şəkildə daxil edə bilər.
Gürcüstan
Cənubi Qafqazı və onun Asiya qonşularını Qara dəniz hövzəsinə və oradan da Qərbə bağlayan Gürcüstanın geostrateji mövqeyi Çinin regional maraqları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Son illərdə bu marağın gücləndiyini göstərən göstəricilərdən biri, Çin vətəndaşlarının Gürcüstanda qeydiyyatdan keçirdiyi şirkətlərin sayının artmasıdır. Belə ki, ümumilikdə 1893 Çin şirkəti qeydiyyata alınıb və bu göstərici 2013-cü ildən əvvəlki dövrlə müqayisədə dörd dəfə çoxdur. Təkcə 2024-cü ildə 291 yeni Çin şirkətinin qeydiyyata alınması bu tendensiyanın kulminasiya nöqtəsi kimi qiymətləndirilə bilər (Transparency, 2025). Bu dinamika, Çinin Gürcüstanı sadəcə nəqliyyat dəhlizi kimi deyil, eyni zamanda sosial-iqtisadi məkan kimi də strateji baxımdan hədəf seçdiyini göstərir.
Çinin Gürcüstandakı təsiri Anakliya dərin dəniz limanı layihəsində özünü daha bariz şəkildə göstərir. 2024-cü ilin may ayında keçirilmiş tender nəticəsində layihənin icrası Çin mənşəli “China Communications Construction Company Limited” və “China Harbour Investment Pte. Ltd.” şirkətlərinə həvalə olunmuşdur (ChinaObservers, 2025). Bu, Çinin Qara dəniz hövzəsindəki təsir dairəsini genişləndirməyə yönəlik uzunmüddətli strategiyasının tərkib hissəsi kimi qiymətləndirilə bilər. Bu kontekstdə, Çinin Anakliya limanı layihəsində iştirakı Qərbin, xüsusilə də ABŞ və Aİ-nin maraqları ilə toqquşma ehtimalını artırır. Lakin bu toqquşmanın hansı siyasi nəticələr doğuracağı hələlik qeyri-müəyyən olaraq qalır.
Mövcud geopolitik dinamikanı iqtisadi göstəricilər də tamamlayır. 2023-cü ildə Gürcüstana daxil olan birbaşa xarici investisiyaların (BXİ) əsas hissəsi Niderland (386,3 milyon dollar), Böyük Britaniya (364,3 milyon), ABŞ (182,2 milyon), Türkiyə, Rusiya və Çin (98,4 milyon) kimi ölkələrdən gəlmişdir (Civil Georgia, 2023). Lakin 2024-cü ildə ümumi BXİ həcmi 1,3 milyard dollar təşkil etmiş, bu isə əvvəlki illərlə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə – 2023-cü illə müqayisədə 30%, 2022-ci illə müqayisədə isə 41% – azalma deməkdir. Avropa İttifaqına üzv ölkələrdən daxil olan investisiyalar 55%, MDB ölkələrindən 40%, ABŞ-dan isə 45% azalmışdır. Yalnız Böyük Britaniyadan gələn investisiyalarda 23% artım müşahidə olunmuşdur (FactCheck, 2025). Bu rəqəmlər Gürcüstanda investisiya mühitinin qeyri-sabit olduğunu və Qərb investorlarının marağının azaldığını göstərir ki, bu da Çin üçün strateji fürsət pəncərəsi yaradır.
Bu kontekstdə Çinlə əməkdaşlıq Gürcüstanın xarici siyasətində əsas vektor dəyişikliklərindən biri kimi çıxış edir. Anakliya limanı ilə bağlı razılaşma, həmçinin 2023-cü ildə imzalanmış Gürcüstan–Çin strateji tərəfdaşlıq sazişi, bu yön dəyişikliyinin institusional əsasını formalaşdırır. Çin tərəfi Gürcüstan hökumətini “sülh, sabitlik və inkişaf” siyasətinin daşıyıcısı kimi təqdim edir, Gürcüstan rəhbərliyi isə Çini getdikcə daha çox “alternativ tərəfdaş” və inkişaf modeli kimi vurğulayır. Məsələn, Baş nazir İrakli Kobaxidzenin 2024-cü ilin oktyabrında Çini “dövlət modernizasiyasının ən yaxşı nümunələrindən biri” kimi xarakterizə etməsi bu baxışı təsdiqləyir (Transparency International, 2025).
Bütün bu proseslər göstərir ki, Gürcüstan hakimiyyəti Qərblə münasibətlərdə yaranan gərginliyi kompensasiya etmək məqsədilə Çinlə daha sıx əlaqələr qurmağa meyllidir. Ənənəvi Qərb oriyentasiyası zəiflədikcə, Çin modeli Tbilisi üçün həm iqtisadi alternativ, həm də siyasi legitimlik mənbəyi kimi təqdim olunur. Nəticədə Gürcüstanın Çinlə yaxınlaşması sadəcə taktiki manevr deyil, strateji istiqamət dəyişikliyi təəssüratı yaradır. Gürcüstan hökumətinin Çinə simpatiyası açıqdır və bu simpatiya təkcə geoiqtisadi maraqlarla deyil, həm də normativ oriyentasiyalarla izah edilir.
Ermənistan
Azərbaycan və Gürcüstandan fərqli olaraq, Ermənistan Çinlə strateji tərəfdaşlıq sazişi imzalamayıb. Lakin bu, İrəvanın Pekinlə yaxınlaşma niyyətindən uzaq olduğunu göstərmir. Əksinə, Ermənistan rəsmiləri Çinlə münasibətlərin məhdudiyyətsiz şəkildə dərinləşdirilməsinə hazır olduqlarını bəyan ediblər. Bu yanaşma, xüsusilə II Qarabağ müharibəsindən sonra Ermənistanın xarici siyasətini Rusiya asılılığından uzaqlaşdırmaq və daha çox balanslaşdırılmış, çoxvektorlu formatda qurmaq cəhdləri fonunda aktuallıq qazanır (SCMP, 2025).
Ermənistanın Çinə baxışında təkcə bəyanatlar deyil, konkret layihələr də diqqət çəkir. Son illərdə Çin dövlət müəssisələri bir sıra sektorlarda fəaliyyət göstərib. Məsələn, 2024-cü ildə İctimai Televiziya Şirkətinin yeni pavilyonunun tikintisi, 2023-cü ildə Kaps su anbarının bərpası, Geğarkunikdə sənaye miqyaslı ilk günəş elektrik stansiyası Masrik-1-in inşası və Şimal-Cənub yol dəhlizinin Talin–Gümrü hissəsinin “Sinohydro Corporation” tərəfindən yenidən qurulması bu əməkdaşlığın miqyasını göstərir (ACSES, 2025). Bu layihələr “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsünün Cənubi Qafqaz komponenti baxımından Ermənistanın strateji əhəmiyyətini artırır.
Ermənistanın regional nəqliyyat marşrutlarındakı rolu, xüsusilə İran və Gürcüstan alternativlərinə nəzərən, Çin üçün cəlbedici görünür. Bununla belə, rəsmi İrəvan Çinlə yaxınlaşmada ehtiyatlı davranır və Qərblə münasibətləri zədələməməyə çalışır. Ermənistanın xarici siyasəti Çinlə əməkdaşlıqda selektiv və balanslaşdırıcı yanaşmanı əsas götürür. Bu da onu Azərbaycan və Gürcüstandan fərqləndirən əsas cəhətlərdən biridir.
Qərblə münasibətlərdə Ermənistanın mövqeyi daha sabit və müsbət dinamika nümayiş etdirir. Avropa İttifaqı ilə əməkdaşlıq çərçivəsində İrəvana göstərilən dəstək son illərdə əhəmiyyətli şəkildə artmışdır. Məsələn, “Qlobal Gateway” strategiyası çərçivəsində AB-nin Ermənistandakı investisiyalarının 2,5 milyard avroya çatdırılması planlaşdırılır. 2024-cü ilin aprelində elan edilən “Dayanıqlılıq və İnkişaf Planı” bu dəstəyi daha da genişləndirmiş və maliyyə yardımını 50% artırmışdır. Plan çərçivəsində ayrılmış 270 milyon avro – 200 milyon qrant və 70 milyon investisiya təşviq paketi – Ermənistanın islahatlar gündəminə və sektoral inkişafına xidmət edir (Armenpress, 2025).
Bu vəziyyət regionun digər ölkələri ilə müqayisədə Ermənistanın Qərblə münasibətlərdə daha əlverişli mövqedə olduğunu göstərir. Gürcüstanla Aİ arasında viza rejiminin ləğvi müzakirə olunduğu, Azərbaycanın AŞPA mandatının dondurulduğu şəraitdə İrəvana göstərilən dəstək onun normativ etibarlılığını artırır. Bundan əlavə, Ermənistan rəhbərliyinin Çinlə əlaqələrdə ideoloji reveranslardan yayınması və siyasi dəyərlər səviyyəsində Çini nümunə kimi təqdim etməməsi, onun avtoritar modelə meylli qonşularından fərqli mövqe tutduğunu göstərir.
Nəticə etibarilə, Ermənistan Çinlə münasibətlərdə digər iki Cənubi Qafqaz ölkəsindən geri qalır, lakin bu geri qalma geosiyasi zəiflikdən deyil, balanslaşdırılmış və ehtiyatlı xarici siyasət yanaşmasından qaynaqlanır. Ermənistan həm Qərb tərəfdaşlığına sadiqliyini qoruyur, həm də Çinlə əməkdaşlığı geoiqtisadi çərçivədə saxlayaraq ideoloji neytrallığını nümayiş etdirir.
Nəticə
Cənubi Qafqazda Çinlə münasibətlərin intensivləşməsi təkcə iqtisadi dinamika deyil, həm də geosiyasi yön dəyişmələrinin və institusional seçimin təzahürüdür. Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan bu prosesdə fərqli trayektoriyalarla irəliləsələr də, ortaq bir meyil açıq şəkildə görünür: Qərblə münasibətlərdə yaşanan qeyri-müəyyənlik və ya soyuqluq fonunda Pekinlə əməkdaşlıq alternativ çıxış yolu kimi ön plana çəkilir.
Azərbaycan, infrastruktur və nəqliyyat dəhlizləri üzərində qurduğu əməkdaşlığı, normativ reveranslarla da gücləndirərək Çinlə yaxınlaşmanı həm iqtisadi, həm də ideoloji səviyyədə strateji xəttə çevirir. Bu isə avtoritar rejimlərin bir-birinə qarşılıqlı legitimlik təmin etdiyi yeni transregional uyğunluq nümunəsidir.
Gürcüstan, Qərb institutları ilə münasibətlərin soyuması fonunda Çinlə daha sistematik və dərin əməkdaşlıq qurur. Anakliya limanı kimi strateji layihələrin Çin şirkətlərinə həvalə edilməsi, bu ölkənin Qara dənizdəki təsir imkanlarını genişləndirməyə xidmət edir. Gürcü hökumətinin Çini inkişaf modeli kimi təqdim etməsi isə postliberal normativ dəyişimin xəbərçisidir.
Ermənistan isə bu iki nümunədən fərqli olaraq, Çinlə əməkdaşlığı ehtiyatla və balanslaşdırılmış formada həyata keçirir. İrəvan, Qərblə münasibətləri zədələmədən Çinlə selektiv və texnokratik əsaslı əməkdaşlığa üstünlük verir. Ermənistanın Avropa İttifaqı ilə münasibətlərdə artan dərinliyi, onu Cənubi Qafqaz daxilində daha çox normativ sabitliyə yaxınlaşdırır.
Beləliklə, Cənubi Qafqazda Çinlə yaxınlaşma vahid bloklaşma yaratmır, əksinə, fərqli siyasi rejimlər və xarici siyasət prioritetləri fonunda asimmetrik inteqrasiya forması alır. Bu inteqrasiya daha çox institusional zəifliklər, investisiya boşluqları və Qərbin ardıcıl strategiyasızlığı fonunda sürətlənir. Lakin bu yaxınlaşma ideoloji uyğunluqla müşayiət olunan halda (Azərbaycan və Gürcüstan) dərinləşir, siyasi balansı qorumağa çalışan rejimlərdə isə (Ermənistan) tənzimlənmiş səviyyədə saxlanılır.
Bu fərqlər, regionun gələcək geosiyasi yerləşməsində Çin faktorunun necə formalaşacağını və Cənubi Qafqazın Qərb və Avrasiya modelləri arasında hansı dərəcədə “geosiyasi tərəddüd” göstərə biləcəyini müəyyən edəcək əsas amillərdəndir.
Tövsiyələr
- Cənubi Qafqaz ölkələrinin xarici siyasətində seçim spektrinin yalnız Rusiya və Qərblə məhdudlaşdığı yanaşmasına yenidən baxılmalıdır. Regional və qlobal reallıqlar göstərir ki, Çin artıq üçüncü alternativ aktor kimi yüksəlməkdədir və bu dinamika mövcud geosiyasi modelləri kökündən dəyişə bilər.
- Çin investisiyalarının həcmi Qərblə müqayisədə daha aşağı olsa da, onun əsas üstünlüyü şəffaflıq və hesabatlılıq tələblərinin olmamasındadır. Bu isə institusional zəiflik və avtoritar idarəetmə şəraiti olan ölkələr üçün cazibədar, lakin uzunmüddətli baxımdan riskli əməkdaşlıq mühiti yaradır.
- Çinlə əlaqələr yalnız iqtisadi maraqlarla məhdudlaşmır. Cənubi Qafqaz ölkələrinin hazırkı hakimiyyətlərinin Çin modelinə ideoloji və dəyər yönümlü simpatiyası nəzərə alınmalıdır. Bu tendensiya, Qərb təsisatlarından uzaqlaşma və qeyri-liberal normativ çərçivələrin mənimsənilməsi riski yaradır.
- Region ölkələri üçün ən rasional yanaşma, borc asılılığına düşmədən və institusional suverenliyi təhlükə altına atmadan qabaqlayıcı və ehtiyatlı siyasət yürütmək olardı. Əks halda, ya Çin təsirinə nəzarətsiz təslim olunmaq, ya da bu təsirə qarşı daha sərt geosiyasi qarşıdurmalara sürüklənmək ehtimalı güclənəcək.
İstinadlar:
Silver Runner, 2022. The Russia-Ukraine conflict effects on the New Silk Road”
https://silver-runner.com/the-russia-ukraine-conflict-effects-on-the-new-silk-road/
Council Foreign Relations, 2023. “China’s Massive Belt and Road Initiative”
https://www.cfr.org/backgrounder/chinas-massive-belt-and-road-initiative
Chellaney, 2017. “ China’s Debt-Trap Diplomacy”. https://www.project-syndicate.org/commentary/china-one-belt-one-road-loans-debt-by-brahma-chellaney-2017-01
Blackwill Robert War by Other Means: Geoeconomics and Statecraft. 2016. s 116-117
Joseph S. Nye, 1990. The Changing Nature Of American Power, https://books.google.cz/books/about/Bound_To_Lead.html?id=dMfArUL7hycC&redir_esc=y
Keohane, Robert O, Joseph S. Nye. 1977. Power and Interdependence. s 22
Liaqat Saher. 2022. “China’s Manifestation of Geoeconomics & BRI” https://moderndiplomacy.eu/2022/11/30/chinas-manifestation-of-geoeconomics-bri/
Newscentralasia, 2024. “OGT 2024: Gas trade between China and Turkmenistan reached 415 billion cubic meters, CNPC says”
Eurasianet, 2024 “Turkmenistan’s balance of trade with China tilting heavily in Ashgabat’s favor” https://eurasianet.org/turkmenistans-balance-of-trade-with-china-tilting-heavily-in-ashgabats-favor
FACTSHEET-Turkmenistan, 2025 “EU Turkmenistan relations” https://www.eeas.europa.eu/sites/default/files/documents/2025/FACTSHEET-Turkmenistan_2025.pdf
BİSI, 2024 “ Could Uzbekistan’s growing debt to China push Tashkent to search for alternative partners?” https://bisi.org.uk/reports/could-uzbekistans-growing-debt-to-china-push-tashkent-to-search-for-alternative-partners
Diplomat, 2024. “The Risks of China’s Loans to Uzbekistan” https://thediplomat.com/2024/07/the-risks-of-chinas-loans-to-uzbekistan/
İntelnews,2025. “China’s big push into Uzbekistan”
https://www.intellinews.com/pannier-china-s-big-push-into-uzbekistan-369758/
Eureporter, 2025. “Uzbekistan–EU partnership: Progress, investment and future prospects” https://www.eureporter.co/world/uzbekistan/2025/04/02/uzbekistan-eu-partnership-progress-investment-and-future-prospects/
Amerikanın səsi, 2024. “Debt to China fuels anxiety in Kyrgyzstan”
https://www.voanews.com/a/debt-to-china-fuels-anxiety-in-kyrgyzstan/7575825.html
CACİanalyst, 2024. “China's Debt-Trap Diplomacy in Central Asia”
European Union, 2021. “The European Union and the Kyrgyz Republic” https://www.eeas.europa.eu/kyrgyz-republic/european-union-and-kyrgyz-republic_en?s=301
Rondeli Foundation, 2022. “ Tajikistan’s Costly Chinese Loans: When Sovereignty Becomes a Currency”
https://gfsis.org/en/tajikistans-costly-chinese-loans-when-sovereignty-becomes-a-currency/
Caspian Post, 2024. “China's Influence in Central Asia: Economic Dominance, Soft Power, and Security Concerns” https://caspianpost.com/opinion/china-s-influence-in-central-asia-economic-dominance-soft-power-and-security-concerns
Nationalinterest, 2025. “Why Europe Can’t Avoid Central Asia” https://nationalinterest.org/blog/silk-road-rivalries/why-europe-cant-avoid-central-asia
European Commision, 2025. “International Partnerships”
https://international-partnerships.ec.europa.eu/countries/tajikistan_en
Carnegieendowment, 2024. “Chinese Lending Adapts to Central Asia’s Realities”
https://carnegieendowment.org/posts/2024/08/china-investment-central-asia-debt?lang=en
(European Commison, 2023). “Trade and Economic Security” https://policy.trade.ec.europa.eu/eu-trade-relationships-country-and-region/countries-and-regions/kazakhstan_en
Eurasianet, 2024.”China expanding economic presence in South Caucasus” https://eurasianet.org/china-expanding-economic-presence-in-south-caucasus
İlham Əliyev, 2023. “Ilham Aliyev was interviewed by China's CGTN TV channel in Davos”
https://president.az/en/articles/view/58652
Sosial Tədqiqatlar Mərkəzi, 2024. “China and Azerbaijan: Geopolitical Prospects for Bilateral Relations in the Economic and Logistics” https://stm.az/index.php?ln=en&pg=3&EntID=2276
CACI analyst, 2024. “China's Debt-Trap Diplomacy in Central Asia”
Gain İntegrty, 2020 “Azerbaijan risk report”
https://www.ganintegrity.com/country-profiles/azerbaijan/
Chinaobservers, 2025. “China’s Growing Interests in the Black Sea Region”
https://chinaobservers.eu/chinas-growing-interests-in-the-black-sea-region/
Civil Georgia, 2023. “2023 FDI in Georgia at USD 1.902 Bln” https://civil.ge/archives/620474
FactCheck, 2025 “Foreign direct investment has decreased by 30% as compared to 2023 and by 40% as compared to 2022.”
Transparency İnternational,2025. “Increasing Chinese Influence in Georgia” https://transparency.ge/en/post/increasing-chinese-influence-georgia
SCMP, 2025. “Armenia looks to deepen ties with China while eyeing foreign relations beyond Russia”
ACSES, 2025. “Chinese Companies Involvement in Major Infrastructure Projects in Armenia” https://www.acses.am/chinese-companies-involvement-in-major-infrastructure-projects-in-armenia/
Armenpress, 2025. “ EU investments in Armenia to reach €2.5 billion – joint press release following results of Pashinyan-Costa-Von de Leyen meeting”
