Məhz bu baxımdan “mədəni lustrasiya” anlayışı bu gün də aktualdır. Post-sovet məkanında, o cümlədən Azərbaycanda, keçmiş avtoritar rejimlərin təsiri dövlət idarəetmə strukturları ilə bərabər, həm də ictimai şüurda, kollektiv yaddaşda, rituallarda, gündəlik davranış normalarında yaşayır. Bu isə o deməkdir ki, keçmiş rejimin simvolları və mədəni kodları sökülmədən, formal siyasi dəyişikliklər cəmiyyətin dərin strukturunu demokratikləşdirməyə yetməyəcək.
Keçid ədəbiyyatında “lustrasiya” termini (latınca lustratio – təmizlənmə mərasimi) əsasən keçmiş avtoritar rejimlə əməkdaşlıq etmiş şəxslərin dövlət vəzifələrindən kənarlaşdırılması prosesi kimi izah olunur (David, 2011). 1989-cu ildən sonra Mərkəzi və Şərqi Avropada tətbiq edilən lustrasiya qanunları daha çox keçmiş təhlükəsizlik orqanları əməkdaşlarını, yüksək vəzifəli partiya funksionerlərini və siyasi repressiyalarda iştirak edən şəxsləri hədəf aldı. Bu, əsasən, hüquqi-institusional mexanizm idi: siyahılar, arxivlər, mühakimə və ya vəzifədən kənarlaşdırma.
Lakin bu klassik yanaşma keçmiş rejimin mədəni kodlarına, simvolik kapitalına və kollektiv yaddaş konstruksiyalarına toxunmurdu. Halbuki, avtoritarizmin dayanıqlığı idarəetmə aparatı ilə yanaşı, həm də onun yaratdığı mədəni normalara, rituallara, ideoloji arxitekturaya əsaslanır. Bu səbəbdən müasir keçid ədəbiyyatında “mədəni lustrasiya” anlayışı getdikcə daha çox aktuallaşır.
Mədəni lustrasiya keçmiş avtoritar rejimin formalaşdırdığı simvolların, diskursların, ritualların və davranış reflekslərinin dekonstruksiyasıdır. Bu proses, sadəcə kadr dəyişimi yox, kollektiv yaddaşın ideoloji kodlarının yenidən yazılmasıdır (Stan, 2009).
Mədəni lustrasiyanın nəzəri çərçivəsi
Siyasi lustrasiya “kim” sualına cavab verir: kimlər keçmiş rejimlə əməkdaşlıq edib? Onların dövlət idarəetməsində iştirakı təhlükəlidirmi?
Mədəni lustrasiya isə “nə” və “niyə” suallarına fokuslanır: keçmiş rejim hansı simvolları “norma” kimi təqdim edib? Bu simvollar niyə hələ də dövrümüzün ictimai və mədəni həyatında yaşayır?
Alman mədəni yaddaş tədqiqatçısı Aleida Assmann yaddaş siyasətini izah edərkən, keçmişin cəmiyyətdə iki əsas formada qorunduğunu vurğulayır: maddi yaddaş (material memory) və simvolik yaddaş (symbolic memory) (Assmann, 2011). Bu iki forma bir-birini tamamlayır və birlikdə avtoritar rejimlərin uzunömürlülüyünün mədəni dayaqlarını təşkil edir.
Maddi yaddaş
Maddi yaddaş, keçmişin fiziki izləri üzərində qurulur. Buraya daxildir:
- Heykəllər və abidələr – avtoritar liderlərin, hərbi qəhrəmanların və ideoloji simvolların monumental təsviri;
- Küçə və şəhər adları – ideoloji kodlaşdırma vasitəsilə gündəlik məkanların “yaddaş xəritəsinə” çevrilməsi;
- Rəsmi bayramlar və dövlət mərasimləri – müəyyən tarixi hadisələrin və simvolların hər il dövlət tərəfindən təkrarlanan rituallarla möhkəmləndirilməsi.
Bu elementlər ictimai məkanın yaddaş üzərində ideoloji nəzarətini təmin edir. Sovet dövründə hər şəhərdəki “Lenin meydanı” kimi toponimlər, həm gündəlik həyatın, həm də kollektiv kimliyin bir parçası idi. Maddi yaddaşın dəyişdirilməsi (məsələn, heykəllərin götürülməsi, küçə adlarının dəyişdirilməsi) mədəni lustrasiyanın ilk, ən görünən mərhələsidir.
Simvolik yaddaş
Simvolik yaddaş isə fiziki obyektlərdən çox ideyalar, rituallar və davranış kodları ilə bağlıdır.
- Milli qəhrəman obrazları – avtoritar rejimin təbliğ etdiyi lider və şəxsiyyət kultları;
- “Tarixi şüur” narrativləri – keçmişin dövlət ideologiyasına uyğun şəkildə təqdim edilməsi (məsələn, “xilaskar lider” hekayəsi);
- Kollektiv rituallar – dövlət səviyyəsində təşkil edilən paradlar, yubileylər, hərbi nümayişlər.
Simvolik yaddaş daha az görünən, amma daha davamlıdır. O, nəsillərarası ötürülmə yolu ilə yaşayır və “normalaşmış ideoloji refleks” halına gəlir. Məsələn, postsovet məkanında “güclü lider” arxetipi hələ də siyasi legitimliyin mühüm dayağı olaraq qalır. Bu, artıq mədəni davranış kodudur.
Yaddaş hegemoniyası
Antonio Gramsci-nin “yaddaş hegemoniyası” konsepsiyasına görə, siyasi hakimiyyət yalnız güc vasitəsilə deyil, həm də mədəniyyət və yaddaş üzərində qurulur. Avtoritar rejimlər üçün yaddaş siyasəti, öz legitimliklərini möhkəmləndirmək üçün təkrar istehsal olunan ideoloji normalar sistemidir. Bu normalar tarix kitablarında, məktəb dərslərində, bayram proqramlarında, hətta populyar mədəniyyətdə yaşayır.
Mədəni lustrasiya hər iki yaddaş formasına — maddi və simvolik — yönəlir. Yalnız heykəlləri sökmək və küçə adlarını dəyişdirmək kifayət deyil. Əsas məsələ simvolik yaddaşın dekonstruksiyasıdır, yəni:
- “Xilaskar lider” mifinin tarixi kontekstə oturdulması və tənqidi;
- Avtoritar dövrün “qəhrəmanlıq” narrativlərinin çoxsəsli tarixi perspektivlə əvəz olunması;
- Rəsmi ritualların və bayramların demokratik dəyərlərə uyğun yenidən formatlanması.
Bu proses dövlət qərarları, təhsil, incəsənət, media və vətəndaş təşəbbüsləri vasitəsilə həyata keçirilməlidir.
Müqayisəli nümunələr
- Almaniya – Denazifikasiya siyasəti yalnız nasist simvolların qadağan edilməsindən ibarət deyildi; məktəb proqramları, kino sənayesi, ədəbiyyat və teatr vasitəsilə də nasizmin ideoloji kodları dekonstruksiya olundu.
- Polşa – Kommunist dövrü küçə adlarının dəyişdirilməsi ilə yanaşı, “Solidarność” hərəkatının yaddaşda əsas milli narrativ kimi təqdim olunması; yeni milli bayramların yaradılması.
- Baltikyanı ölkələr – Sovet ordusuna həsr edilmiş abidələrin sökülməsi ilə yanaşı, müstəqillik dövrünün simvollarının mədəni fəzada dominant hala gətirilməsi.
- Mədəni lustrasiyanın strateji hədəfləri
Mifoloji keçmişin deşifrəsi: Avtoritar rejimlər tez-tez öz legitimliyini “qəhrəmanlıq tarixi” üzərində qurur: “liderin xilaskarlığı”, “sabitliyin təmin edilməsi”, “xarici düşmənə qarşı qalibiyyət”. Mədəni lustrasiya bu mifləri tarixi tənqid və empirik faktlarla sökür (Verdery, 1999).
Demokratiya ilə uyğun davranış reflekslərinin formalaşdırılması: Postavtoritar cəmiyyətlərdə hələ də “güclü lider”ə inam, “yuxarıdan qərar” gözləntisi qalır. Mədəni lustrasiya bu refleksləri plüralist və iştirakçı mədəniyyətlə əvəzləməyi hədəfləyir.
Avtoritar mədəni mirasın legitimlik bazasının dağıdılması: Əgər avtoritar mədəni irs sorğulanmaz qalarsa, o, demokratik institutların altında “gizli dayaq” kimi qalır.
Yeni inklüziv mədəni identiklik qurmaq: Bu proses yalnız keçmişin sökülməsi deyil, həm də yeni, açıq, çoxsəsli milli yaddaşın yaradılmasıdır.
Mədəni lustrasiyanın vasitələri
Rəsmi tarix siyasətinin tənqidi: Dövlətin inşa etdiyi “rəsmi narrativlər” akademik və ictimai debatlarda sorğulanmalıdır. Bu, yalnız tarixçilərin işi deyil, həm də jurnalistlərin, sənətçilərin və ictimai fəalların öhdəliyidir.
Bədii yaradıcılıqda reflektiv məzmun: Ədəbiyyat, kino, teatr vasitəsilə avtoritar dövrün travmaları və paradoksları sənət dili ilə təqdim olunmalıdır.
Məkan və simvol siyasəti: Abidələrin, küçə adlarının, dövlət rituallarının yenidən qiymətləndirilməsi. Qərbi Almaniyanın 1950–60-cı illərdəki “denazifikasiya” siyasəti bu sahədə mühüm nümunədir.
Mədəni elitada etik cavabdehlik: Media, akademiya və incəsənət sahələrində avtoritar rejimlə əməkdaşlıq etmiş şəxslərin ictimai hesabatlılığı.
Demokratik keçidin mədəni pilləsi
Mədəni lustrasiya siyasi keçidin hüquqi-institusional mərhələsini tamamlayan mənəvi-mədəni transformasiya prosesidir. Əgər bu mərhələ həyata keçirilməzsə, keçmiş avtoritar rejimin simvolik kapitalı – ideoloji narrativlər, milli qəhrəmanlıq konstruksiyaları, dövlət ritualları və tarixi yaddaş siyasəti – yeni siyasi elitalar tərəfindən asanlıqla mənimsənilir. Bu isə demokratik institutların formal olaraq mövcud olduğu, lakin mahiyyətcə avtoritar idarəetmə prinsiplərinin davam etdiyi “post-avtoritar avtoritarizm”ə yol açır.
Demokratiya yalnız dövlət idarəetməsi modeli deyil, həm də yaddaş və mədəniyyət məsələsidir.
İstinadlar:
RFE/RL, 2010. Stalin Statue Removed In Georgian Hometown. https://www.rferl.org/a/Stalin_Statue_Removed_In_Georgian_Home_Town/2082559.html
David, Roman. Lustration and Transitional Justice: Personnel Systems in the Czech Republic, Hungary, and Poland. University of Pennsylvania Press, 2011. https://www.researchgate.net/publication/299550761_Lustration_and_Transitional_Justice
Stan, Lavinia, ed. Transitional Justice in Eastern Europe and the Former Soviet Union. Routledge, 2009. https://www.routledge.com/Transitional-Justice-in-Eastern-Europe-and-the-former-Soviet-Union-Reckoning-with-the-communist-past/Stan/p/book/9780415590419?srsltid=AfmBOooWIwQx8BtZO2m1L61RISBU3IeihMxMciHNlZYpbqrr5E9RPaZq
Assmann, Aleida. Cultural Memory and Western Civilization: Functions, Media, Archives. Cambridge University Press, 2011. https://assets.cambridge.org/97805211/65877/frontmatter/9780521165877_frontmatter.pdf
Gramsci, Antonio. Selections from the Prison Notebooks. International Publishers, 1971. https://ia600506.us.archive.org/19/items/AntonioGramsciSelectionsFromThePrisonNotebooks/Antonio-Gramsci-Selections-from-the-Prison-Notebooks.pdf
Verdery, Katherine. The Political Lives of Dead Bodies: Reburial and Postsocialist Change. Columbia University Press, 1999. https://cup.columbia.edu/book/the-political-lives-of-dead-bodies/9780231112314/
Bernhard, Michael, and Jan Kubik, eds. Twenty Years After Communism: The Politics of Memory and Commemoration. Oxford University Press, 2014. https://academic.oup.com/book/5239
